ŽANR, FILMSKI

ŽANR, FILMSKI. 1. Uobičajeno one podvrste igr. filma (→ vrste, filmske; igrani film) koje su, barem u nekomu pov. razdoblju, kulturalno »proširene«, ustaljene, međusobno dostatno razlučne i koordinirane, pa u tom periodu uspijevaju uvjetovati podjednako gledateljevu recepciju, kao i proizvodnju filmova. Žanrovima se, npr., smatraju sljedeće podvrste igr. filma: → komedija, → pustolovni film, → melodrama, → vestern, → muzički film, → film strave, → znanstvenofantastički film, → kriminalistički film i dr. — 2. Također podvrsta, vrsta; žanrom se ponekad naziva svaka podvrsta bilo kojega film. roda (→ rodovi, filmski), te se tada govori o žanrovima igranog filma, dokumentarnog filma, obrazovnog filma, propagandnog filma i animiranog filma. — 3. Također vrsta, kategorija; žanrom se ponekad naziva rezultat bilo koje klasifikacije, te se tada pojam upotrebljava istovrsno s nazivom vrsta (a tada se i o film. rodovima govori kao o žanrovima, a žanrovima se nazivaju i različite kategorije filmova /npr. crno-bijeli film, nijemi film i sl./).

Kad se naziv žanr upotrebljava bez izričitih kvalifikativa (npr. bez atributa dokumentarni, animirani i dr.), tada se u pravilu pomišlja na prvi smisao, jer je uporaba naziva za obilježavanje određenih podvrsta igr. filma najudomaćenija, osnovna kad je film. medij u pitanju.

Opće odrednice. Film. žanrovi su prirodne vrste unutar igr. filma (→ vrste, filmske); pretežito se spontano formiraju i intuitivno razabiru, i to na temelju proširene gledalačke receptivnosti za određene teme i načine njihova predočavanja, te proizvodnog nastojanja da se ta receptivnost zadovolji i razradi. Ovo proizvodno nastojanje potaknuto je u prvom redu težnjom za što boljom socijalizacijom film. djela i njihova doživljavanja, odn. težnjom za što prikladnijom i djelotvornijom društv. regulacijom i proizvodnje i recepcije. Utoliko se žanrovi osobito njeguju u populistički orijentiranim kinematografijama (→ populistički film), odn. u takvim stilskim strujama i razdobljima.

Teorija žanra. Kako je Ž. jedna od važnijih doživljajnih i proizvodnih, a i općenito socio-kulturalnih činjenica, u novije se doba (od konca 60-ih godina) razvila i posebna teorijska disciplina — teorija žanra, čiji je osnovni zadatak proučavanje po čemu se neki film drži pripadnim određenom žanru, koje su odlike žanrovskoga prema dr. tipovima razvrstavanja, koji su psihol. i sociol. temelji za konstituciju žanrova, koje su pov. značajke njihove diferencijacije i smjene, i sl.

Sve se poznate teorije žanra slažu u tome, da filmove koji pripadaju određenom žanru međusobno vezuju neke zajedničke odlike, odn. neke ponavljane tipske karakteristike, da i proizvodnja i gledanje takvih filmova ima neke jake tradicijske obveze. Većina se teoretičara žanra slaže da je riječ o značajkama pretežito vezanim uz tematsku (sadržajnu, prizornu) razinu filma, a neki dodatno potcrtavaju da su u pitanju i sveze u načinu predočavanja tipskih tema. Teorije se uglavnom razlikuju u tumačenju koje su to karakteristike — na kojoj razini — zajedničke filmovima određenog žanra, a različite od filmova drugog žanra, i — potom — u tome kako tumače podrijetlo i funkciju ovih ponavljanih, zajedničkih karakteristika.

Ponekad se, s osloncem o tradiciju književnoteorijskoga i etnološkog pristupa umjetninama, utvrđuje da ono što povezuje filmove jednog žanra jesu uočljive, sastavne prizorne situacije (→ prizor, filmski) što se tipski ponavljaju u filmovima istog žanra; takve se situacije nazivaju motivima. Teorije koje se usredotočuju na proučavanje motiva što obilježuju određeni žanr mogle bi se nazvati motivskim ili sižeološkim teorijama žanra; takav je pristup žanru osobito njegovan u film. kritici, odn. u sociol. (etnološkim, mitološkim) analizama žanrova (npr. u sklopu tzv. analize sadržaja / → sociologija filma/).

Kako se, pod utjecajem tzv. ikonološke tradicije u sklopu proučavanja lik. umjetnosti, uočilo da se u filmovima istog žanra ponavljaju manji prizorni elementi (tzv. ikonografija žanra), to se izdvojio poseban pristup žanru — tzv. ikonološka teorija žanra, čiji je zadatak da protumači žanrove utvrđivanjem ikonološkog repertoara što odlikuje pojedine od njih. Međutim, velik broj proučavatelja žanra utvrdio je da ono što povezuje filmove određenog žanra i nisu toliko, ili samo, podudarnosti u motivima i ikonografiji (jer i motivi i ikonografija mogu jako varirati unutar žanra), koliko su to određeni zakoni, norme, formule, konvencije što uvjetuju i izbor motivâ i odabir ikonografije — tzv. žanrovske konvencije (formule, norme, zakonitosti); takav se pristup može nazvati konvencijskim ili nomološkim pristupom žanru (konvencije su se, međutim više postulirale no sustavno analizirale). Jedini pristup koji pokušava utvrditi nomološke korijene motivskim i ikonološkim karakteristikama žanrova je tzv. naratološka teorija žanra. Po njoj, ono što u prvom redu odlikuje određeni žanr jest tip dramskog sukoba koji je u temelju fabulističke strukture filma (→ priča, filmska); taj tip za sobom povlači i tipizaciju prizornih situacija (tj. određen varijetet motivâ) i tipizaciju identifikacijskih elemenata prizora (tj. određen varijetet ikonografskih elemenata), a i tipizaciju interesnog odnosa prema prizoru (tj. način pripovijedanja / → naracija/). Budući da pojedine konkretne pov. i geogr. situacije mogu poslužiti kao posebno pogodni »domaćini« za određene tipove dramskog sukoba, to i one uvjetuju motivski i ikonografski izbor, repertoar datog žanra, te uzrokuju njegovu prepoznatljivost, itd.

Teorije žanra se, također, međusobno razlikuju po tome kako tumače podrijetlo i funkciju ponavljanih elemenata žanrova, i kako tumače diferencijaciju među žanrovima. Dva su krajnja pola u pristupu žanru s tog stajališta. Na jednom je kraju univerzalistički pristup, po kojem se razloge pojavljivanja ovih postojanih žanrovskih crta i razlika između žanrova tumači postojanjem nekih psihol. i sociol. univerzalija, tj. sveprisutnih i neizostavnih tendencija čovjekova uma i društva, koje se samo manifestiraju, odn. uobličuju u filmovima žanra. U univerzalistički pristup ubrajaju se tzv. arhetipska teorija žanra i mitološka teorija žanra; obje mogu biti povezane uz određene trendove psihoanalitičkog pristupa žanru (premda mitološka ne i uvijek). Na drugom je kraju konvencionalistički pristup žanru, po kojemu se razlog postojanja postojanih žanrovskih crta pronalazi u psih. navikama gledalaca i proizvođača, navikama vezanim uz društv. običaje što su povijesno privremene kult. tvorevine. Takav pristup dijele neki sociolozi, odn. kritičari ideologijâ u sklopu marksistički orijentiranih teorija. Ipak, ova 2 krajnja pristupa nisu nužno nepomirljiva, pa se znaju kombinirati ili uzajamno tumačiti (npr. može se pronalaziti uzrok konvencijama u univerzalijama, kao što se može u velikoj udomaćenosti, »nesvjesnosti« konvencija pronaći razlog za »dojam univerzalnosti«, tj. za »fetišizaciju« konvencijâ kao univerzalijâ). Ovakve pristupe prakticiraju novije varijante psihoanalitičkoga, odn. poststrukturalističkog pristupa filmu (npr. u brit. odn. franc. časopisima → »Screen« odn. → »Cahiers du Cinéma«), odn. u sklopu kognitivističkih proučavanja filma (→ psihologija i film), osobito onoga naratološki orijentiranog (→ naratologija).