CRTANI FILM

CRTANI FILM, najraširenija i najpopularnija vrsta kinematografske animacije, zasnovana na nužnosti da se za svaku sekundu film. projekcije nacrtaju, oboje i snime 24 uzastopne faze pokreta, koje, stopljene projiciranjem (odnosno na retini gledaočeva oka) u iluziju kontinuiranog pokreta, predstavljaju gledaocu mobilni, »oživljeni« crtež; može nastati i direktnim crtanjem na film. vrpcu (→ animacija).

Prvi anim. crteži na ekranu pojavili su se prije otkrića filma: 28. listopada 1892. → Émile Reynaud izvodi prvu javnu projekciju svojih »svjetlosnih pantomima« u tzv. optičkom teatru. Na celuloidnoj vrpci rukom crta i boji priče koje traju 10—15 minuta i posebnim sistemom projicira ih na ekranu pred okupljenim gledaocima. Od pet takvih rukotvorina nastalih između 1889. i 1904. sačuvane su »Jadni Pierrot« (1892) i »Oko kabine« (1895). Posljednja takva projekcija održana je 28. veljače 1900.

Prvi crtani anim. film (nacrtan na papiru i putem stop-kamere snimljen »sličicu po sličicu«) nastaje 1906. u SAD: »Duhovite faze smiješnih lica« → Jamesa S. Blacktona. Nova tehnika brzo se prenosi u Evropu, pa Walter Booth 1906. realizira u Engleskoj »Rukom umjetnika«, a → Émile Cohl 1907. u Francuskoj prikazuje »Fantazmagoriju«. Oko 1911. → braća Corradini u Italiji ponovno koriste ručno nanošenje linijâ i bojâ na celuloidnu perforiranu vrpcu.

Ovo dvojstvo u temeljnoj strukturi crtežne kinemat. animacije (s jedne strane ručno nanesene sličice na vrpcu — s druge lik. faze nacrtane na listovima papira ili celuloida i zatim snimljene na film. vrpcu s pomoću stop-kamere) ostat će sačuvano do danas i poslužiti kao osnova teorijskog tumačenja čitavog fenomena kinemat. animacije kao novotarske sinteze film. i lik. mogućnosti u novu oblikovnu strukturu.

Do pojave É. Cohla, anim. crtež uglavnom se koristi kao začudni trik, najčešće u kontrastu s pojedinim motivima »živo« snimljene film. slike (npr. ljudska ruka izvodi crteže koji zatim oživljavaju). Koristeći krajnje jednostavni skup elastičnih graf. naznaka na neutralnoj pozadini, Cohl stvara prvu, rudimentarnu ali izražajnu sintezu crt. filmskih oblika (»Fantocheov košmar«, »Drama kod Fantocheâ« — 1908, »Transfiguracije«, »Veseli mikrobi« — 1909, itd.)

Najznačajnije trenutke svog razvitka u nij. razdoblju crt. animacija doživljava u SAD, gdje se brojni animatori direktno služe ili inspiriraju stripom (mnogi su od njih i sâmi strip-crtači). Posebno je to vidljivo u opusu → Winsora McCaya, prvoga velikog majstora am. i svjetske figuralne animacije (»Mali Nemo«, 1911; »Gertie dinosaur«, 1914; »Potapanje Luzitanije«, 1918; »Leteća kuća«, 1921, itd.), zatim u mnoštvu crt. serija koje tokom drugog i trećeg desetljeća nastaju prema poznatim stripovima (»Bim i Bum«, »Porodica Tarana«, »Luda mačka«, itd.). Prvu originalnu ličnost crt. filma stvara 1919. → Pat Sullivan; njegov silno popularni »Mačak Felix« tek 1923. prelazi i u strip.

Najvažnija teh. inovacija epohe je uvođenje prozirnih listova celuloida (celovi) za crtanje pojedinih faza (patent Earla Hurda od 15. lipnja 1915), čime se ubrzava proizvodnja i proširuju oblikovne mogućnosti crt. filma, jer se sad na jednoj pozadini mogu snimiti sve faze lika ili likova u pokretu, dok je ranije, kod crtanja na papiru, i likove i pozadinu valjalo za svaku fazu iznova nacrtati.

Daljnji vrhunci am. figuralne animacije nastaju tokom 20-ih i 30-ih godina u opusima braće Fleischer (→ fleischer, braća) (serije »Iz tintarnice«, 1917—1929; »Betty Boop«, 1930—1939; »Mornar Popeye«, 1933—1942) i Walta Disneyja (desetak majstorija iz serije s Mikijem, Pajom, Šiljom, Plutonom i ostalim junacima, između 1928. i 1937). Osnovne karakteristike leže u karikaturalnom preobražavanju prirodnih kategorija u prepoznatljive ali duhovitom stilizacijom potpuno »pomaknute« sklopove (odatle geomorfni trodimenzionalni prostor, antropomorfne voluminozne figure i neprekinuta punoća pokreta). Zbog savršene ravnoteže svih oblikovnih elemenata ova se faza smatra klas. periodom am. figuralne animacije.

Istovremeno crt. film ostvaruje bogati tehnol. razvoj: braća Fleischer primjenjuju od 1915. rotoskop, aparat koji »živo« snimljenu sekvencu projicira sličicu po sličicu na crtaći pult, te tako omogućava studiranje i precrtavanje svih faza pojedine kretnje; u seriji »Iz tintarnice« uspješno se unutar istog prizora povezuju »živi« i crt. filmski elementi; Disney 1928. realizira prvi zvučni crt. film »Parobrod Willie« u kojem uspostavlja temeljno gradivno jedinstvo vizualnih, kinetičkih i zv. vrijednosti crt. filma; njegovo »Cvijeće i drveće« (1932) prvi je crt. film u bojama; 1933. Fleischerovi patentiraju stereoptički proces, sustav trodimenzionalnih maketa na pokretnoj kružnoj podlozi, što omogućava efektno oprostorenje crt. filmskog prizora; 1937. Disney primjenjuje multiplan-kameru, aparaturu koja omogućava da se pojedini planovi makete scenografije postave na različitim udaljenostima od objektiva, što rezultira konačnim »totalnim« oprostorenjem crt. filmskog prizora.

Oba velika opusa počinju gubiti vrijednost kada s kratkih formi pređu na dugometražne crt. filmove: Disneyjeva »Snjeguljica i sedam patuljaka« (1938) i »Gulliverova putovanja« (1939) braće Fleischer označavaju točke na kojoj se uzbudljivi karikaturalni nadrealizam prethodnih desetljeća počinje pretvarati u crtano-anim. imitaciju igr. filma. Klasicistička faza am. figuralne animacije proteže se u nekim studijima sve do danas u obliku »mrtve«, premda dopadljive imitativne manire. Tek rijetko pojavljuju se neke vrijednosti klas. perioda u modernom dobu, npr. u opusu → Texa Averyja.

U Evropi, tokom drugog i trećeg desetljeća, crt. animacija javlja se u mnogim zemljama: u Njemačkoj (1911, »Juha« Juliusa Pinschewera), u Rusiji (1913, »Petuč i Pegaz« Vladislava Stareviča, odn. Ladislasa Starewitcha), u Švedskoj (1915, »Demonovo piće« Viktora Bergdahla), u Italiji (1916, »Rat i Momijev san« G. Pastronea i S. de Chomóna), u Poljskoj (1916, »Dalekozor ima dva kraja« Feliksa Kuczkowskoga), u Danskoj (1917, Sven Brasch), u Španjolskoj (1917, »Čudo od bika« Fernanda Marca), u Mađarskoj (1919, Marcell Vértes), u Rumunjskoj (1920, »Pacala na mjesecu« Aurela Petrescua), u Švicarskoj (1921, »Monsieur Vieuxbois« Lotraca i Cavéa), u Jugoslaviji (1922, Sergije Tagatz), u Finskoj (1923, »Pravi nedjeljni lovac«?), u Čehoslovačkoj (1925, Karel Dodal), u Austriji (1926, Louis Seel) itd.

Evropski crt. film 20-ih i 30-ih godina često se vezuje za lik. i film. → avangardu, što dovodi do niza zanimljivih eksperimenata. Novi spoj slike i pokreta braća Corradini 1912. zovu kromatskom muzikom (musica cromatica), Léopold Survage ga 1914. naziva koloriranim ritmom (rythme coloré), a Guillaume Apollinaire 1917. govori o »novoj umjetnosti na koju se brzo privikavamo, umjetnosti koja računa s gledaocima posebno osjetljivim na pokrete boja, na prožimanje tonova, na njihove brže i sporije promjene«.

U toj avangardnoj nefiguralnoj struji posebno su značajna djela → Hansa Richtera (»Ritam 21«, 1921; »Ritam 23«, 1923; »Ritam 25«, 1925), → Vikinga Eggelinga (»Horizontalno-vertikalni orkestar«, 1922; »Dijagonalna simfonija«, 1924) i → Oskara Fischingera (serija »Studio n. I« — »Studio n. XIII« od 1927. do 1932), a na specifičan način animaciju u opus uključuju i → Walter Ruttmann, → Marcel Duchamp, → Fernand Léger, → Man Ray, → László Moholy-Nagy i dr.

Izvan ovih kretanja razvija se u SSSR-u tokom trećeg desetljeća grupa okupljena oko Dzige Vertova (Aleksandr Buškin, Zenon Komisarenko, Jurij Merkulov, Nikolaj i Olga Hodatajev, Zinaida i Valentina Brumberg, Ivan Ivanov-Vano itd.), čiji crt. filmovi nastaju aplikacijom jednostavnoga plakatskog crteža na bijelu pozadinu, a inspiriraju se aktualnim društv. i polit. motivima.

Evropska eksp. struja dosiže vrhunac poč. 30-ih godina u Parizu: → Berthold Bartosch oblikuje 1932. »Ideju« (slikanje na staklenim pločama), → Alexandre Alexéief dovršava 1933. »Noć na pustoj gori« (prvo remek-djelo ostvareno igličastim ekranom), → Anthony Gross i → Hector Hoppin prikazuju 1934. »Radost življenja« (krajnje reducirana i dinamizirana graf. parada). Ubrzo zatim, u Londonu, u produkciji General Post Officea, pod rukovodstvom Johna Griersona i Alberta Cavalcantija, → Len Lye izravnim crtanjem na vrpcu realizira apstraktnu kompoziciju »Kutija za boje« (1935), a 1938. svoje znakove rukom nanosi na vrpcu i → Norman McLaren (»Ljubav na krilu«). Tako su temelji moderne animacije postavljeni u trenutku u kojem klas. figuralna animacija završava svoj stvaralački uspon i prelazi u klasicističku maniru.

Osnovna težnja moderne crt. animacije je u odbacivanju imitativnoga i ilustrativnog balasta ranijih sklopova, te u povratku na oblikovna počela anim. crteža: stoga iluziju trodimenzionalnoga geomorfnog prostora novi autori zamjenjuju neopterećenom bijelom pozadinom, voluminozno dizajnirane antropomorfne likove svode na plošne karikature i sažete naznake, puni luk kontinuiranog pokreta razbijaju na izražajniji isprekidani niz pomaka koji više odgovara »životu« dvodimenzionalnog crteža; obla linearnost pretvara se u oštre i koncizne graf. poteze, boja te glazb. i uopće zv. pratnja prestaju dopadljivo upotpunjavati prizor i postaju samostalne ekspresivne vrijednosti. Na mjesto klasične opisne slikovnosti dolazi moderna sažeta znakovnost, zbog odbacivanja svega suvišnog i korjenitog kondenziranja ukupne pikto-fono-kinetičke strukture, čitavu modernu struju zovu još reducirana animacija.

Temelji toga novog, oslobođenog i eksperimentalno dinamiziranog modela crt. animacije nalaze se u opusima L. Lyea i N. McLarena, posebno ovoga drugog, koji u razdoblju od 1938. do danas (1941. prelazi u Kanadu) stvara nekoliko desetina vrhunskih ostvarenja, u kojima postupno dolaze do izražaja sve oblikovne i izražajne mogućnosti znakovne reducirane crt. animacije.

Na inicijalne novotarske zahvate Lyea i McLarena nadovezuje se u SAD → Stephen Bosustow koji 1941. napušta Disneyjev studio, a 1942. osniva ubrzo slavnu produkciju UPA; pridružuju mu se → John Hubley i dr. stvaraoci željni novih stvaralačkih inicijativa, te velike uspjehe postižu originalnim serijama »Gospodin Magoo« i »Gerald McBoing Boing« koje označavaju prodor novih oblikovnih mogućnosti u crt. film namijenjen najširem gledalištu; u Kanadi daljnje izdanke reducirane animacije nalazimo kod → Georgea Dunninga (»Tri slijepa miša«, 1935), a u Evropi kod → Jiřija Trnke (»Perak i SS«, 1946), da bi se tokom 50-ih godina nova struja afirmirala u mnogim zemljama i umj. grupama, među kojima → Zagrebačka škola crtanog filma zauzima istaknuto mjesto.

Bez obzira na jedinstveni otpor klas. oblikovnim kategorijama crt. filma i na uvjetno formuliranje zajedničkoga reduciranog modela, pripadnici moderne animacijske struje ostvarit će svojim opusima izrazito individualne smjerove razvoja, pa se u ogromnom međunar. mozaiku njihovih ostvarenja tokom posljednjih trideset godina ne da sagledati nikakva cjelovita »škola« ili »grupa« nalik ranijim klas. formacijama. Jedna od bitnih karakteristika novoga oblikovnog napora upravo je u tome da svakom umjetniku omogući i zapravo nametne stvaranje vlastitih, neponovljivih zahvata u medij crt. filma.

Među najznačajnije pripadnike modernog crt. filma ubrajaju se: Ernest Pintoff, Fred Wolf, Gene Deitch, Jimmy Murakami, Saul Bass, Ralph Bakshi iz SAD, Caroline Leaf, Grant Munro, Sidney Goldsmith, Ryan Larkin, Kaj Pindall, Ron Tunis iz Kanade, Richard Williams, Bob Godfrey, John Halas iz Vel. Britanije, brojni autori iz Jugoslavije, Jan Lenica, Walerian Borowczyk, Witold Giersz, Mirosław Kijowicz, Jerzy Kucia, Daniel Szczechura, Stefan Schabenbeck, Jerzy Kotowski iz Poljske, Jiř Brdečka, Břetislav Pojor, Zdeňek Miler, Václav Bedřich, Miloš Macourek iz ČSSR, Bruno Bozzetto, Osvaldo Cavandoli, Guido Manuli iz Italije, René Laloux, Piotr Kamler, Peter Foldes, J.-F. Laguionie, Robert Lapoujade iz Francuske, Fjodor Hitruk, Jurij Norštejn, Andrej Hržanovski, Anatolij Petrov iz SSSR, Ion Popescu-Gopo, Constantin Mustetea, Sabin Balasa, Bob Calinescu iz Rumunjske, Paul Driessen iz Nizozemske, Raoul Servais iz Belgije, Todor Dinov, Donio Donev iz Bugarske, Gisèle i Ernest Ansorge iz Švicarske, Katja i Klaus Georgi iz Njemačke DR, Marcel Jankovics iz Madžarske, Yoji Kuri iz Japana itd.

U novijem periodu uz ručnu crtežnu animaciju razvija se i crt. film napravljen s pomoću kompjutora (→ kompjutorski film).