AVERY, Tex

AVERY, Tex (pr. ime Frederic Bean Avery), am. crtač, animator i redatelj (Pisces, Texas, 26. II 1908 — Burbank, California, 26. VIII 1980). Započinje u ekipi W. Lantza u Universalu (1928—35) kao fazer i animator, radeći na seriji Zec Oswald (Oswald the Rabbit). Kasnije radi za Warner Brothers (1936— 42, 66 filmova), Paramount (1942, 3 filma), MGM (1952—54, 68 filmova) i ponovno Universal (1954—55, 4 filma). Prozvan »Disneyjem koji je čitao Kafku«, A. je svjetski proslavljen prvak crt. burleske, besmislice i vratolomije. Javlja se 40-ih godina, u doba kada klas. figuracija W. Disneyja postaje sve uobičajenijom manirom; njegov crt. svijet je stvarnost mahnitanja, lavine događaja, apsurdnoga gega, naglašene, ali majstorski stilizirane surovosti i erotike. Dovodeći virtuoznost pune animacije (full animation) do novoga izvedbenog vrhunca, A. je i najveći novotar duha am. crtanog filma; nadovezujući se na klas. figuraciju i njezine oblikovne kanone (trodimenzionalni, geomorfni prostor — voluminozne, antropomorfne figure — puna, neprekinuta animacija pokreta), on ih (za razliku od Disneyja) koristi kao elemente krajnjeg pretjerivanja, dramaturških i crtačko-animacijskih vratolomija, zgušćavanja radnje i strelovite gradacije gegova. U tom smislu korijene vuče iz iracionalnih anim. košmara braće D. i M. Fleischera. Vrijeme provedeno kod Warner Brosa nazivaju Averyjevom »nježnom fazom«, za razliku od »razuzdane faze« kod MGM. Razliku otkrivaju rane, »blage«, i kasnije, »mahnite« verzije istih tema. To se odnosi na slijedeća djela: Crvenkapica u šetnji (Little Red Walking Hood, 1937) i Strastvena Crvenkapica (Red Hot Riding Hood, 1943) te Seoska Crvenkapica (Little Rural Riding Hood, 1949); Čiča Tomin ljetnikovac (Uncle Tom's Bungalow, 1937) i Čiča Tomina koliba (Uncle Tom's Cabana, 1947); Pepeljuga sreće momka (Cinderella Meets Fella, 1938) i Pepeljuga iz noćne smjene (Swingshift Cinderella, 1945). Za razliku od duhovitog izvrtanja poznatih motiva i situacija u prvoj verziji svake priče, kasnije varijante naglašavaju erotiku, besmislicu i zahuktalost radnje.

A. nastavlja i primjenu tzv. sredstava distanciranja (distancing device) u crt. filmu, prisutnih već kod Fleischerovih: njihovi likovi »znaju« da su na ekranu, »u filmu«, pa iz te »svijesti« proizlaze mnogi originalni obrti i gegovi. U Grubijanima prljavih ruku (Thugs with Dirty Mugs, 1939) na ekranu se pojavljuje sjenka »gledaoca koji ustaje u dvorani« i tužiocu na platnu priopćava podatak važan za istragu, a uhapšeni gangster Edward G. Rob-em-some plazi jezik publici; princ iz filma Pepeljuga sreće momka ne pronalazi izabranicu na ekranu nego u dvorani; Sjeverozapadna pseća policija (Northwest Hounded Police, 1946) pokazuje vuka kako trčeći »iskače« s film. vrpce i juri »praznim« ekranom; junakinja Šašave vjeverice (Screwball Squirrel, 1944) ometa radnju stalnim pokušajima da se iz sporedne pretvori u gl. ličnost filma; kič-idilični početak Strastvene Crvenkapice prekidaju sami likovi, odbijajući da odigraju poznatu verziju bajke, pa obrt donosi suvremenu, izrazito erotiziranu varijantu; Porkyjeva predstava (Porky's Preview, 1941) sadrži crtani »film u filmu«, nespretnu realizaciju koju praščić prikazuje svojim gostima.

Umjesto jasno predočenih tipova klas. animacije, A. uvodi najprije luckaste, malo »udarene« likove, kakvo je pače Daffy, koje briljira u Sretnom pačetu (Lucky Ducky, 1948), zatim Duško Dugouško (Bugs Bunny) koji se kod Averyja (filmom Divlji zec — A Wild Hare, 1940) iz glupavog zeke pretvara u luckastog dovitljivca. Slijede pravi »luđaci« kojih neuroza i shizofrenija dosežu vrhunac u djelima Šašava vjeverica, Suludi lav (The Slap Happy Lion, 1947), Golemi kanarinac (King Size Canary, 1947), Zlosretni Blackie (Bad Luck Blackie, 1948) i dr. Rast »ludila« određenog lika očituje se u preobrazbi Vuka-osvajača od Crvenkapice u šetnji (1937) preko filma Blitz-vuk (Blitz Wolf, 1942, parodija na Hitlera) do Sjeverozapadne pseće policije (1946). Neobuzdani i nepredvidivi likovi idealno odgovaraju Averyjevoj sklonosti prema nekontroliranom i naoko nesuvislom, ali besprijekorno ostvarenom ritmu zbivanja. Kao i kod braće Fleischer, kod njega u prvi plan izbijaju izražajne mogućnosti same animacije: likovi i priča samo su povod da se iskažu i do vrhunca razviju temeljne mogućnosti medija (to se opaža i u djelima kasne faze, u kojima A. na svoj način koristi elemente suvremene reducirane animacije, tako u filmu Pst! — Sh-h-h, 1955). — Gotovo svi navedeni Averyjevi filmovi smatraju se klas. remek-djelima animacije.

LIT.: J. Adamson, Tex Avery — King of Cartoons. New York 1975.