UNDERGROUND-FILM

UNDERGROUND-FILM (engl.: podzemni film), am. nekonvencionalna i nekomerc. produkcija s kraja 50-ih i iz 60-ih godina, većinom usmjerena na film. eksperimentiranje (→ eksperimentalni film); budući da se radi o produkciji nastaloj izvan prakse → dominantne kinematografije, naziv često ima i širu konotaciju, odnoseći se na razne vidove → alternativne kinematografije (i u dr. sredinama i razdobljima, pa i retrospektivno). Autori am. undergrounda oslanjaju se o tendencije film. → avangarde u Evropi 20-ih i 30-ih godina: s jedne strane primjetan je utjecaj film. nadrealizma iz ranih djela Luisa Buñuela i Jeana Cocteaua, te film. dadaizma iz projekata Fernanda Légera, Marcela Duchampa i Mana Raya, a s druge nekih predstavnika evr. → apstraktnog filma (koji su došli u SAD) — Lena Lyea, Oskara Fischingera i Hansa Richtera. Preteče u sâmim SAD su eksperimentatori u domeni apstraktnog filma (Mary Ellen Bute, te braća James i John Whitney), kao i u djelima intimističke neprofesionalne proizvodnje s elementima nadrealnoga (Maya Deren, Alexander Hammid, Curtis Harrington, Sidney Peterson, Willard Maas, Mary Menken, Kenneth Anger, James Broughton i Gregory J. Markopoulos).

Termin underground-film obuhvaća vrlo raznolike tendencije u okvirima eksp. filma, a javlja se prije svega kako reakcija na konvencionalnu (najviše hollywoodsku) produkciju; njihovi se autori zalažu za slobodno istraživanje medija, osoban pristup filmu, te obradbu temâ na način »nezamisliv« za oficijalnu proizvodnju. Filmovi su često tehnički nesavršeni (obično snimani 8 mm kamerom), ali rađeni s mnogo emotivne energije, pa mnogo izravnije iskazuju autorov pogled na svijet; njihove važne značajke su i odsustvo fabularnog izlaganja, česta uporaba film. postupaka koji ukazuju na sâm medij (dvostruka ekspozicija, nemirna kamera, montažni skokovi i sl.), te slobodno (pa i drastično) tretiranje seksualnosti, nasilja i rasizma; najčešće nastaju u amat. uvjetima, samofinanciranjem njihovih autora, koji su često i snimatelji i montažeri. Tako su djela Stana Brakhagea često neprikazivački oblikovani isječci iz autorova života, djela K. Angera i G. J. Markopoulosa tretiraju homoseksualnost autorâ, dok ona Jordana Belsona i Larryja Jordana iskazuju mističke preokupacije. Osim tih autora, koji se bave »tamnim stranama« psihe i društva, postoje i oni skloni ironiji i parodiji (najradije hollywoodskih obrazaca) — npr. Bruce Conner te braća Mike i George Ruchar. Jedan se dio autora bavi i animacijom (najčešće kolaža): Robert Breer, Ed Emshwiller, Harry Smith i Stan Vanderbeek. Neki sineasti (prvenstveno → newyorškog filma) stvaraju sve više narativna djela ili manje ekstravagantne semidokum. filmove, pa kasnije dijelom prelaze i u dominantnu kinematografiju: Sidney Meyers, Morris Engel, Shirley Clarke, John Cassavettas i Lionel Rogosin. Unutar »pravoga underground-filma« ističu se radovi Andyja Warhola, Paula Morrisseyja, Kena Jacobsa, Georgea Landowa, Rona Ricea, Jacka Smitha, te braće Adolfasa i Jonasa Mekasa.

Kako U. ne može računati na širu distribuciju, poč. 60-ih godina nastaje nekoliko udruga autora; one se brinu za distribuciju takvih projekata, a često i organiziraju festivale eksp. filma. Tako 1960. Bruce Baillie na Zapadnoj obali osniva Canyon Cinema, iste godine u New Yorku nastaje The New American Cinema Group, a 1962. J. Mekas — »duhovni vođa« nekonvencionalnog filma u SAD — osniva najpoznatiju: → Film-Makers’ Cooperative. Istodobno se javljaju časopisi posvećeni gotovo isključivo ovoj vrsti filma (»Film Culture«, »Canyon Cinema News« i dr.), a ugled stječe i skupina kritičara koji je propagiraju (J. Mekas, Paul Adams Sitney, Ken Kelman, Sheldon Renan i Parker Tyler).

Premda se ponekad podzemnim filmom nazivaju i razni drugi eksp. pravci u dr. zemljama (u SFRJ su takvoj poetici bliski Mihovil Pansini, Tomislav Gotovac, Ivan Martinac, Vinko Rozman, I. Kaljević i dr.), U. ipak ostaje bitno američki kulturno-kinemat. fenomen.

LIT.: R. M. Pike, A Critical Study of the West Coast Experimental Film, Los Angeles 1960; J. McBride, The Contemporary American Avant-garde Program Notes, New York 1964; G. Batcock (urednik), The New American Cinema, New York, 1967; Sh. Renan, An Introduction to the American Underground-Film, New York 1967; P. Tyler, Underground-Film: A critical History, New York 1969.