POKRET U FILMU

POKRET U FILMU. Prikaz pokreta (gibanja, mijene) postiže se u filmu uzajamnim djelovanjem specifičnih značajki film. tehnike i specifičnih psihofiz. svojstava čovjekova vida. Filmski fotogr. zapis sastoji se od niza statičnih fotografija (→ sličica) snimljenih kontinuiranim radom kamere, a kad se one projiciraju kontinuiranim radom projektora, tada se te sličice — od kojih je svaka jedna (statična) faza pokreta — pri motrenju projekcije zbog → postojanosti percepcije (i to primarno zbog → perzistencije vida) »stapaju«, vide kao kontinuirani pokret; P. je stoga jedna vrsta → prividnoga kretanja. Da bi se ostvario kontinuirani, neisprekidani pokret, u filmu je dovoljna brzina snimanja od približno 16 sličica u sekundi, te ista brzina projiciranja snimke. Kako bi se postigla podudarnost između realnih brzina, trajanja i izgleda radnji u zbilji i filmu, najpogodnija je brzina snimanja i projiciranja od 24 sličice u sekundi. U nij. filmu brzina je bila od 16 sličica, jer tada vrpca nije imala vertikalnu kolonu za zapis zvuka (→ fonografija, filmska; vrpca, filmska), pa je sličica imala veću površinu. Pojavom zv. tehnike, uvođenjem zv. kolone, a da se ne bi izmijenio standardizirani format vrpce, proporcionalno su se smanjile dimenzije (stranice) sličice. Ta se razlika uočava kad se nij. filmovi (npr. u kinotekama) projiciraju brzinom na koju su podešeni današanji projektori (24 sličice u sekundi), što rezultira ubrzanjem pokreta (u nij. razdoblju snimljenoga tako da odgovara stvarnoj brzini). Budući da je zapis pokreta u filmu zasnovan jednim dijelom i na meh. postupku (vrtnji transportnog mehanizma u kameri i projektoru), posebnim primjenama tog postupka (kao i u laboratorijskoj obradbi) u filmu je moguće ostvariti i raznolike, upravo filmu svojstvene, transformacije zbiljskih pokreta.

Zaustavljeni pokret, također stop-snimka ili stop-fotografija, film. prezentacija naglog zaustavljanja nekoga prirodnog pokreta (koji se inače ne može trenutačno zaustaviti), naglog prijelaza iz dinamičnoga u statično (s izgledom prizora kakav se postiže statičnom fotografijom). Postiže se multipliciranjem (umnožavanjem) jedne sličice (dakle, jedne statične faze zabilježenog gibanja), odn. kopiranjem te sličice u laboratoriju onoliko puta, koliko se trajanje zaustavljenog pokreta želi postići. Pretpostavka da bi se isti efekt mogao postići snimanjem nekoga potpuno statičnoga zbiljskog prizora praktički je gotovo nemoguća; naime, i na potpuno statične, nepromjenljive konstelacije predmeta u prizoru djeluju oku nezamjetljive atmosferske promjene, mijene u jačini svjetla rasvjetnih tijela, neki pomaci koji se (okom) ne zamjećuju u toku snimanja — što sve može biti zamjetljivo u projiciranoj snimci.

Zaustavljeni pokret ima učestalu primjenu. Koristi se da bi se izrazio kontrast između dinamičnoga i statičnoga (s tom namjerom ga je prakticirao i Georges Méliès, kao jedan od prvih trikova), da bi se unutar radnje mogla pomnije promotriti neka njezina teže zamjetljiva ili nevidljiva faza (osobito, radi analize, u obrazovnim filmovima), da bi se pokazala neobičnost izgleda neke pojave kad se izdvoji neki njezin statični trenutak, kao simbol dovršavanja neke radnje, završetak nekoga izlagačkog ciklusa, da bi se sugerirala definitivnost nekog stanja, odnosa i sl.

Usporeni pokret. Usporenje brzine realnoga pokreta postiže se ubrzanim snimanjem zbiljskih, prirodnih gibanja, pokreta, radnji, dakle brzinom većom od 24 sličice u sekundi, odn. većom od one kojom se postiže podudarnost s prirodnom brzinom i, potom, projiciranjem te snimke brzinom od 24 sličice u sekundi (onom kojom se ostvaruje podudarnost). Na prvi pogled čudno (većom brzinom postiže se usporeniji pokret), no radi se o vrlo konkretnom odnosu dužina i trajanja, koji se matematički može lako prikazati. To se može ilustrirali primjerom snimanja neke radnje koja traje 1 sekundu. Ako se ta radnja snima brzinom u kojoj se zapis na vrpci izvede sa 48 sličica (dvostruko većom no što je dostatna da bi se zabilježilo njezino realno trajanje, brzina), i ako se ta snimka projicira stand. brzinom (24 sličice u sekundi), dakle 2 sekunde, onda se radnja u projekciji vidi za jednu polovicu sporije; trajanje radnje od 1 sekunde prikazano je u 2. U praksi koriste se brzine i od 100 sličica u sekundi snimanja; s oko 1000 sličica u sekundi (specijalnim kamerama), moguće je prikazati, odn. u projekciji vidjeti i let metka.

Usporavanje pokreta također se koristi gotovo od sâmih početaka kinematografije — kao jedan od prvih otkrivenih film. trikova. Kao i zaustavljeni pokret, primjenjuje se radi ekspandiranja vremena (→ vrijeme, filmsko), da bi se omogućilo zapažanje teže vidljive faze neke radnje, analiziranje, otkrivanje oku nedostupne kakvoće nekog zbivanja (osobito u obrazovnim, znanstvenim filmovima, u analizi snimki događaja koje predstavljaju neki pov. ili dr. dokument, dakle u detekcijske svrhe), ali i u igr. filmovima u stilizacijske svrhe, da bi se ostvario romant., bolećiv, melankoličan ugođaj ili fantastički prizor, te da bi se »monumentalizirala« neka radnja (tako, snimljen čovjek može djelovati »kao skulptura u pokretu« i sl.). Učestale su takve primjene u eksp. filmovima, u filmovima avangardnih pokreta 20-ih godina, a i na igr. filmu (osobito u modernističkim i postmodernističkim tendencijama od sredine 60-ih godina).

Ubrzani pokret. Ubrzanje prirodnih gibanja postiže se suprotnim postupkom od usporavanja pokreta — usporenim snimanjem radnji, koje se onda (tj. snimke) projiciraju stand. brzinom od 24 sličice u sekundi. Snimi li se pokret koji, realno, traje 1 sekundu vrtnjom kojom se ta sekunda radnje snimi na 12 sličica (umjesto na 24), i ako se tih 12 sličica projicira dvostruko većom brzinom (dakle standardnom, od 24 sličice u sekundi), onda će takav pokret biti dvostruko brži no što je bio u stvarnosti. Isti se učinak postiže ako se u snimci snimljenoj brzinom od 24 sličice u sekundi izreže svaka druga sličica. Ovoj transformaciji brzine realnog pokreta srodno je zgušnjavanje vremena (tzv. vremenska »lupa« /prema njem. Zeitlupe/): zamjetljivo skraćivanje, zgušnjavanje nekih prirodnih zbivanja i procesa, što se postiže snimanjem u pravilnim vremenskim razmacima (po jednu ili više sličica), na istoj vrpci. Kad se te snimke prikažu kontinuiranim radom kamere, u projekciji se vidi zgusnuti, brži proces (tako, sunce na zalasku veliku putanju prijeđe za desetak ili manje sekundi). Stoga, do iste pojave dolazi kad se nij. filmovi, snimljeni brzinom rada kamere za projekciju od 16 sličica, prikazuju u zv. razdoblju projektorima podešenim za brzinu od 24 sličice.

Ubrzanje pokreta vrlo često se koristi u filmu, još od ranoga nij. razdoblja (prema teško provjerljivim tvrdnjama, prvi ga je otkrio neki priučeni snimatelj koji je, nadajući se uštedi vrpce, snimao usporeno). Budući da ubrzanje pokreta povećava kinetičku energiju snimanih bića, ubrzani pokret je u principu služio da bi se stekao dojam vitalnosti, snage, a budući da ubrzanje često čini snimljene ljude grotesknima, najčešće je korišten u komedijama.

Obrnuti pokret, također inverzija pokreta i vraćanje pokreta, obrtanje pokreta, promjena njegova smjera (npr. skakač iz vode se vraća na odskočnu dasku); postiže se laboratorijskim procesom kod kopiranja. Originalna snimka nekog pokreta u kopirki kopira se na drugu vrpcu, i to umjesto od početka prema kraju (kako je snimljeno) — od kraja prema početku. Kako je takav pokret izrazito suprotan prirodnom smjeru kretanja, on se ponekad koristi upravo radi isticanja te suprotnosti, a zbog neobičnosti (s grotesknim karakteristikama) u komedijama.

Mogućnost zapisa pokreta u filmu glavni je razlog vrlo brzog populariziranja filma u gotovo čitavom svijetu, kao svojstvo koje već postojećoj zornosti statične fotografije pridaje novu mimetičku dimenziju, toliko stvarnosnu i efektnu da stvara dojam totalne reprodukcije zbilje. Uz tu kvalitetu realističnosti, P. je bio izvor najočitijih i najatraktivnijih ekspresivnih odlika filma koje su bile otkrivene već u počecima kinematografije: stvaranja opozicije između dinamičnoga i statičnoga, transformiranja svojstava zbiljskog gibanja (to su u stvari bili prvi trikovi — za otkriće je najzaslužniji G. Méliès) te posebno, fenomena i efekta → kinestezije. Stoga, raznovrsna eksploatiranja ekspresivnih mogućnosti zapisa pokreta determiniraju nastanak i odlike većine prvih popularnih vrsta filmova (npr. → akcioni film; filmovi potjere; pustolovni film; slapstick-komedija), kao i stilskih formacija nij. razdoblja — am. nijeme komedije, sovj. revolucionarnoga filma, avangarde u Francuskoj, zatim brojnih eksperimentalističkih struja, pa i većine najpopularnijih žanrova (u novije doba npr. kung-fu), te specifično anim. filma (→ animacija).

Usporedo sa središnjom tendencijom u kinematografiji — filmovima zasnovanima na ekspre-sivnosti dinamike — javljale su se i mnoge druge, koje su svoju specifičnu poetiku zasnivale na isticanju statičnosti — razni eksp. filmovi, pojedini ekspresionistički, psihol. filmovi, »filmovi ugođaja«, »filmovi stanja«, koji svoju retoriku zasnivaju na statičnijim vrednotama film. slike. S obzirom na periodiziranje povijesti filma na nij. i zv. razdoblje, dinamičnost je bila dominantnija i očevidnija izražajna i strukturna karakteristika nij. filmova no zvučnih, čiji se dinamizam u prosjeku smanjio — u prvom redu zbog čestog inzistiranja na informatičkim i strukturnim potencijalima dijaloga.

Definiranje prirode pokreta u filmu osnovica je gotovo svih teorijskih razmatranja medija. Tako, još uvijek postoji tendencija da se naziv film supstituira nazivom kinematografija (prema grčkom: bilježenje pokreta). Općenito, proučavanje pokreta u filmu formira 2 osnovna stava (koji se višestruko variraju i prepliću) o temeljnim perceptivnim i recepcijskim, općenito medijskim i estetičkim karakteristikama filma: jedan se (npr. → realistička teorija) temelji na zbiljskom, mimetičkom karakteru zapisa pokreta (pa se u počecima teoretiziranja o filmu — budući da je reprodukcijska kvaliteta — koristi kao argumenat kojim se osporava status filma kao umjetnosti); drugi (npr. neki predstavnici → formativne teorije) polazi od njegove »iluzionističke naravi« (tvorba dinamičnoga s pomoću statičnoga).