MEKSIKO

MEKSIKO. Prve film. projekcije održane su navodno već 1896. u Ciudad de Méxicu. Pionirom meks. kinematografije smatra se inženjer Salvador Toscano Barragán, koji je od 1897. snimao dokum. zapise, a l. III 1898. otvorio u gl. gradu prvu kino-dvoranu Cinematógrafo Lumiere i iste godine režirao prvi igr. film »Don Juan Tenorio« (1 rola), prema drami Tirsa de Moline »Seviljski prevarant«. Prvi film s originalnim scenarijem »El San Lunes del Valedor« (1906, 2 role) realizirali su (vjerojatno) Manuel Norriega i Juan Aguilar, dok je prvi dugometr. film bio »Doloresin krik« (1910) Felipea de Jesúsa Hara. U tom prvom razdoblju djeluju još (uglavnom na području dokum. filma) Manuel Becerril, Jesús H. Abitia, Julio Lamadrid te braća Salvador, Guillermo i Eduardo Alva (sa stricem Ramónom), a njegov je kroničar José María Sánchez García. Prvo film. poduzeće Compañía México Cine S. A. osnovano je 1912. u provinciji (Hermosillo u državi Sonora), a od 1917. slijede México Luz, Azteca Films, Bandera Films, Films Colonial i dr. Oko 1910. u Meksiku se proizvodi desetak filmova godišnje. Prvi svj. rat onemogućuje uvoz filmova iz Evrope pa tada započinje »zlatno doba« meks. nijemog filma (1918—23), naslućeno već filmom »Svjetlost« (1917, 5 rola) Manuela de la Bandere koji se ističe teh. inovacijama snimatelja Ezequiela Carrasca i lansira prvu domaću glum. zvijezdu Emmu Padilla. Proizvode se uglavnom melodrame i rodoljubno-pov. filmovi (najčešće s temom o meks. revolucijama), od kojih se osobito ističe »Svetica« (1918) Luisa G. Pereda, odn. »Tabaré« (1919) Luisa Lezame, koji se smatra najambicioznijim i umjetnički najuspjelijim projektom nij. razdoblja. Već 23. IV 1919. osnovan je u gl. gradu Sindikat radnika u filmskoj industriji (Sindicato de Trabajadores de la Industria Cinematográfica, akr. S. T. I. C.), jedan od prvih u svijetu. Od 1923, zbog prejake konkurencije iz SAD (mnogi meks. filmaši odlaze tada u Hollywood) produkcija znatno opada, a tek povremeno javljaju se vredniji filmovi redateljâ Enriquea Rosasa, Joaquina Cossa, Miguela Contrerasa Torresa, Manuela R. Ojede, Cariosa Gonzáleza, Guillerma Callesa, Eduarda Urriole te braće Cariosa i Jorgea Stahla.

Zv. filmovi počinju se u Meksiku proizvoditi već 1930; isprva su to uglavnom naknadne sinkronizacije popularnih nij. djela, dok je prvi originalni »Jače od dužnosti« (1930) Rafaela J. Seville. U tom početnom razdoblju zv. filma razvitak domaće kinematografije otežava uvoz španj. verzijâ hollywoodskih filmova, pa najznačajnije filmove snimaju stranci. Tako Sergej M. Ejzenštejn svojim nedovršenim filmom »Da živi Meksiko!« (1930) daje odlučan poticaj meks. kinematografiji, a idejama o odnosu filma i društva te u tematskom i izražajnom smislu (osobito fotografija Eduarda K. Tisséa) vrši bitan utjecaj na vodeće domaće stvaraoce; određenoga istovrsnog utjecaja imao je i film »Mreže« (1936) Freda Zinnemanna (u korežiji s Meksikancem Emiliom Gómezom Murielom), s upečatljivom fotografijom Paula Stranda. Isto tako, već od 30-ih godina meks. tematika (posebno revolucije te problematika chicanosa i braserosa — ilegalnih radnika u SAD) privlači strane stvaraoce, pa u Meksiku otada snimaju H. Hawks, J. Conway, W. Dieterle, J. Huston, J. Ford, E. Kazan, H. J. Biberman, R. Aldrich, R. Brooks, S. Peckinpah, D. Siegel, R. M. Young i dr. Takvi poticaji urodili su plodom: godišnja proizvodnja raste (npr. 1933. snimljen je 21 igr. film a 1945. godine 81), pa M. s Argentinom vodi borbu za prevlast na latinskoam. tržištu (u kojoj poč. 40-ih godina i »pobjeđuje«), a grade se i veliki studiji Churubusco (najveći i najpoznatiji), Classa, Azteca i Tepeyac. Sredinom desetljeća pojačava se otpor prema dominaciji am. filmova, pa sve više djela ima izvornu nacionalnu tematiku, a od 1936. snimaju se i razne vrste muz. filmova (i do danas najpopularniji žanr). Osobit poticaj meks. kinematografija dobiva za predsjedničkog mandata generala L. Cárdenasa (1936—40), kada država počinje film. industriji pružati financ. pomoć a vlasnicima kinematografa određuje dekretom (1939) broj domaćih filmova koji u toku godine moraju biti prikazani. U kinematografiju, međutim, ulazi i strani kapital, pa se nakratko potiskuju rev. teme, a inzistira na folklornim i glazb. elementima; takva komerc,.produkcija prevladava i danas. Najznačajniji autori 30-ih godina su i međunarodno uspješni Chano Urueta te Fernando de Fuentes, Raúl de Anda, Arcady Boytler, Miguel M. Delgado, Juan Bustillo Oro, Miguel Zacarías, Tito Davison i Alejandro Galindo. Četrdesete godine posebno obilježuju redatelj Emilio Fernández i snimatelj Gabriel Figueroa. Fernándezovi filmovi naglašene romantičarske retoričnosti iznose teme revolucije, društv. odnosa i ljubavi, a Figueroina kamera (pod očitim utjecajem slikarâ C. Orozca, D. Rivere i D. A. Siqueirosa). stapa ljude i krajolike u kadrove plastične, upravo monumentalne ljepote; ističe se »María Candelaria« (1943), nagrađena 1946. na festivalu u Cannesu, djelo kojim prvi put nakon II svj. rata jedna tzv. mala kinematografija pobuđuje širi interes u Evropi (pa i u Jugoslaviji — osobito Fernándezov film »Jedan dan života«, 1950, s glazbom najpoznatijega film. skladatelja Antonija Diaza Condea). Međunar. uspjehe postižu i Roberto Gavaldón i Julio Bracho. U drugoj polovici desetljeća, na poziv uspješnog producenta Óscara Dancigersa, u Meksiku počinje raditi Španjolac Luis Buñuel. U oko 20 svojih meks. filmova, on agresivnom ironijom (unoseći i nadrealist. dimenziju) kritički obračunava s vrijednostima tamošnjeg društva; posebno se ističu »Zaboravljeni« (1950), priča o delinkventnoj omladini, a potom i »Nazarin« (1958) i »Anđeo uništenja« (1962). Tendencijama kritičkog realizma blizak je i A. Galindo filmom »Mokra leđa« (1955), o sirotinji koja u potrazi za poslom preplivavajući Río Grande imigrira u SAD. U to vrijeme počinju se razvijati i neovisne produkcije, kojima najveći podstrek daju »Korijeni« (1955) Benita Alazrakija, o životu meks. Indiosa; sl. tematiku ima i međunarodno uspješni »Tizoc« (1956) Ismaela Rodrígueza, koji se potom ističe i trilogijom o Panchu Villi (1957/58) i filmom »La cucaracha« (1958). U komerc. produkciji izdvajaju se ostvarenja Alfreda B. Crevenne. Pedesetih godina prosječna godišnja proizvodnja je čak blizu 100 filmova. God. 1959. vlada kupuje većinu akcija najvećih studija, a 1960. i lanaca kinematografa, no takav zahvat rezultira i jačom cenzurom te otežanim plasmanom neovisnih produkcija. Ipak, i pored toga, razdoblje 60-ih godina obilježuju altern. filmovi izrazito polit. tematike (posebno o studentskim i radničkim demonstracijama 1968). God. 1964. osnovan je Sveučilišni centar za filmski studij (Centro Universitario de Estudios Cinematográficos, akr. CUEC), oko kojeg se okupljaju napredni stvaraoci. Ističu se filmovi »Krik — Meksiko 68« (1969) Leobarda Lópeza i još radikalniji »Ovdje Meksiko« (1969) anonimnih autora. Isto tako, grupa Cine Marginal na 16mm ili super 8mm vrpci snima seriju od 20 naslova »Saopćenja« (1971/72) na temu odnosa vlasti i uglavnom konformističkih sindikata. Na polju igr. filma kritičkim se odnosom prema aktualnoj društv. situaciji i problemima Indiosa ističu Luis Alcoriza (npr. »Tlacuyán«, 1962, i »Tarahumara«, 1965), te Gustavo Alatriste i Alberto Isaac. Budući da se 60-ih godina godišnja proizvodnja počinje smanjivati (npr. 48 filmova 1961), vlada 1968. osniva tvrtku Procinemex za unapređenje i propagandu domaćeg filma; Churubusco oprema u najmoderniji studio cijele Latinske Amerike (8 hala za snimanje od 1400 m²), za kojim ne zaostaje ni studio América (4 hale s mogućnošću proizvodnje 40 filmova godišnje); osniva 3 proizvodne kuće: Conacine (nacionalna film. korporacija) te Conacite Uno i Conacite Dos (film. nacionalne korporacije radnika i države) a 21.I 1970. predsjednik L. Echeverría vrši čak nacionalizaciju cjelokupne film. djelatnosti. Na području studija Churubusco izgrađeno je 1971. sjedište kinoteke Cinemateca Mexicana, koja je po funkcionalnosti i bogatstvu arhiva među značajnijima u svijetu; 1974. osnovana je i druga kinoteka — Cinemateca Nacional. U razdoblju 1970—78. osnovana je Nacionalna filmska banka (direktor Rodolfo Echeverría), a u produkciju privučena grupa školovanih mlađih autora kojima je omogućeno da o meks. stvarnosti progovore relativno slobodnijim načinom. Ističu se Paul Leduc (»Reed: Pobunjeni Meksiko«, 1971), Archibaldo Burns (»Juan Pérez Lolote«, 1973), Sergio Olhovich (»Kuća na jugu«, 1974) i Felipe Cazals (»Canoa«, 1975), kao i Manuel Michel, Mauricio Wallerstein, José Bolanos, Jaime Humberto Hermosillo, Jorge Fons i dr. Stvaranje je omogućeno i emigrantima iz mnogobrojnih latinskoam. zemalja s diktatorskim režimom (npr. »Dogodilo se u Marusji«, 1976. Čileanca Miguela Littína). Pred kraj 70-ih godina Margarita López Portillo, direktorica RTC-a (središnje uprave radija, televizije i podržavljenog filma) počinje kinematografiju vraćati u vlasništvo privatnog kapitala, što najveći dio produkcije (koja opet raste — 94 filma 1981) dovodi na razinu komercijalnoga (prevladavaju folklorno-pov. i muz. filmovi), a u distribuciji omogućuje ponovnu prevlast am. filma. Stoga su kritičniji stvaraoci primorani snimati 16mm filmove ili gotovo ilegalno djelovati izvan sistema. Najugledniji redatelj mlađe generacije Arturo Ripstein snima film »Vječni lanac« (1979) o vrlo raširenoj korupciji u policiji, kojem je onemogućena distribucija, što se već ranije dogodilo metaforičnom filmu »Godina kuge« (1978) F. Cazalsa, o kugi koja pogađa prijestolnicu imaginarne latinskoam. zemlje. Ipak, distribucija kritičnih »Sazviježđa« (1981) Alfreda Joskowicza kao da najavljuje ponovne veće mogućnosti slobodnog izražavanja. Istodobno, iznova jača djelatnost autorâ na 16mm vrpci oko CUEC-a, pa se čak traži i altern. distributerski i eksploatacijski sistem za uski film. God. 1982. do temelja je izgorjela Cinemateca Mexicana (koja je bila sjedište i nacionalne film. akademije), nakon čega je direktorica M. López Portillo smijenjena. Po dolasku na vlast predsjednika M. de la Madrida drž. uprava u kinematografiji jača, na položaje dolaze film. praktičari, privlače se novi autori, a u proizvodnju vraćaju oni koji su je morali napustiti; mreža altern. filma se tolerira, a za puni i efikasniji kapacitet meks. studija dovode i strane ekipe (npr., snimljeno je čak 15 koprodukcija 1984); najznačajnije su koprodukcije u posljednje vrijeme »Antonieta« (1982) Cariosa Saure, »Crvena zvona« (1982) Sergeja F. Bondarčuka i »Erendira« (1983) Ruya Guerre. Radi što jačeg prodora meks. filma i izvan granica Latinske Amerike, mnogo se ulaže i u jedini međunar. festival u Acapulcu. O popularnosti filma u zemlji svjedoči oko 2000 kino-dvorana s oko 260 milijuna posjetilaca godišnje, kao i novi porast produkcije (105 filmova 1983, od čega samo 8 u okviru drž. kompanija /čime su premašeni »vrhunci« iz 50-ih godina/).

Mnogobrojni meks. glumci svih generacija stekli su i međunar. popularnost — u domaćim filmovima ili u Hollywoodu (posebno u vrijeme procvata tipa → latinskog ljubavnika, odn. u ulogama egzotičnih ljepotica); ističu se Ramón Novarro, Arturo de Córdova, Pedro Armendáriz, Ricardo Montalbán, Gilbert Roland, Alfonso Bedoya, Jorge Negrete, Fernando Soler, Tito Junco, Roberto R. Cañedo, Rodolfo Acosta, Cantinflas i Pedro Infante (nagrađen na festivalu u Cannesu 1957), odn. Dolores Del Río, María Félix, Columba Domínguez, Lupe Vélez, Silvia Pinal, Katy Jurado, Linda Cristal i Isela Vega, kao i Argentinka Libertad Lamarque i Španjolka Sarita Montiel.

LIT.: Á. Custodio, Notas sobre el cine, Ciudad de México 1952; Enciclopedia Cinematográfica Mexicana 1897—1955, Ciudad de México 1956; M. Contreras Torres, El libro negro del cine mexicano, Ciudad de México 1960; E. García Riero, El cine mexicano. Ciudad de México 1963; F. Heuer, La industria cinematográfica mexicana. Ciudad de México 1964; E. García Riero, Historia documental del cine mexicano (I—VII), Ciudad de México 1969—76; P. B. Schumann (urednik), Film und Revolution in Lateinamerika, Oberhausen 1971; A. de los Reyes, Los orígenes del cine mexicano, Ciudad de México 1973 J. Ayla Blanco, La búsqueda del cine mexicano, Ciudad de México 1974.