GANGSTERSKI FILM

GANGSTERSKI FILM, također kriminalistički film (u užem smislu), film. žanr, uz → detektivski film i → thriller (s kojima dijeli mnoge odlike) najrazvijenija vrsta → kriminalističkog filma (u najširem smislu). Naziv (prema engl. gangster film, gangster movie) se uvriježio poč. 30-ih godina, kada se odnosi na tadašnje am. filmove koji prikazuju fiz. nasilje i organizirani kriminal u SAD (u razdoblju od 1920. do poč. 30-ih godina), vezan za prohibiciju i veliku ekon. krizu; kasnije se naziv primjenjuje za sve filmove o gangsterima, pa i za one koji se najopćenitije bave kriminalom, no za te filmove, ukoliko se ne radi o prethodno spomenutim žanrovima, prikladniji je naziv kriminalistički film. Inače, od detektivskog filma bitno ga razlikuje fabula (u potonjem ona se razvija oko razotkrivanja neke nepoznanice, tajne), a od thrillera činjenica što se u ovom pretežito inzistira na prikazu ugroženosti protagonista i izazivanju osjećaja straha, napetosti i neizvjesnosti u gledalaca; od oba pak G. se zna razlikovati dokumentarističkom ili pseudodokumentarističkom dimenzijom u obradi teme.

Gangsterske filmove u najužem smislu, kao i one što su evoluirali iz am. gangsterskog filma iz 30-ih godina, odlikuje živa radnja koje je pokretač razgranata kriminalna djelatnost ili pak pojedini kriminalni pothvat (najčešće pljačka, krijumčarenje ili naručeno umorstvo), te prikaz nosilaca takvih pojava — gangsterâ (organiziranih u tzv. gang ili individualaca) i dr. prijestupnika — koji prati opis njihova mentaliteta i kodeksa kojih se pridržavaju, nadalje prikaz njihovih pomagača ili privrženika (30-ih godina čest je bio lik gangsterove djevojke, tzv. moll), napokon i predstavnikâ zakona (policajaca, detektivâ, sudaca itd.).

G. je često specifičan i svojom ikonografijom (oružje i odjeća gangsterâ, karakteristični ambijenti u kojima se oni kreću). Uz to, G. često odlikuju 3 gl. faze u razvoju radnje: u filmovima kojih je tema kriminalna karijera nekog gangstera (osobito onih u SAD iz 30-ih godina) to su: njegovo uključivanje u gang, uspon (i do šefa ganga) i pad (gotovo uvijek i pogibija); ako je središnja radnja filma izvršenje nekoga kriminalnog pothvata, onda se redaju pripreme za nj, izvršenje (često u sâmoj sredini filma) i progon izvršiteljâ prijestupa; slična je kompozicija i filmova u kojima se događanja promatraju iz perspektive predstavnikâ zakona, samo što se kriminalni čin-pokretač radnje obično zbiva nešto ranije; također, u tim filmovima nakon II svj. rata česta je »mozaičnija« dramaturgija, prikaz niza krim. slučajeva, dulja »kronika« borbe protiv kriminala, a u njima se velika pažnja poklanja i psihologiji likova predstavnikâ zakona.

Zbog naznačenih osobina — prvenstveno zbog uzbudljive radnje, prikaza svojevrsne egzotike suvremenoga, osobito velegradskog života, G. je iznimno popularan i pripada kategoriji → populističkog filma i masovnoj produkciji (tako 30-ih godina kompanija Monogram serijski proizvodi gangsterske B-filmove), koja obiluje vlastitim konvencijama i stereotipima. U njegovu okviru nastaju komercijalno vrlo uspjela ostvarenja, no budući da je kriminal odraz društv. proturječnosti kojih su posljedica siromaštvo, relativizacija moralnih vrijednosti (probitak i uspjeh kao osnovni cilj neovisno o sredstvu kojim se postižu), žanr ponekad stvara reprezentativna djela razdoblja, pa se u njemu javljaju filmovi znatne umj. vrijednosti, jer privlači i najistaknutije stvaraoce (npr. Howard Hawks, Fritz Lang, William Wyler, Elia Kazan, Raoul Walsh, Jean-Luc Godard, Jean-Pierre Melville, Jules Dassin, Robert Siodmak, Nicholas Ray, Samuel Fuller, Robert Aldrich, John Huston, Henry Hathaway, Joseph Losey i Don Siegel).

Kao prvi film u kojem se prikazuje organizirani kriminal najčešće se navodi »Mušketiri iz Pig Alleyja« (1912) Davida W. Griffitha, s radnjom u newyorškim sirotinjskim četvrtima. Budući da u to vrijeme nastaju i franc. serijski filmovi i serijali u kojima su središnje ličnosti prijestupnici (→ louis feuillade; victorin jasset), 10-e godine smatraju se razdobljem začetaka žanra. Inače, tokom gotovo čitavoga nij. razdoblja ne postoji žanrovska razlučenost gangsterskog filma; filmovi o kriminalu predstavljaju tek tematski i ambijentalno zasebnu vrstu → pustolovnog filma, odn. → akcionog filma. Žanr se počinje razvijati tek na prijelazu iz nijemoga u zv. film u SAD, kao posljedica i odraz rasprostranjivanja gangsterizma, a prva ostvarenja s jasnim odlikama žanra su nijemi filmovi »Podzemlje« (1927) Josepha von Sternberga i »Racket« (1928) Louisa Milestonea, te zvučni »Svjetla New Yorka« (1928) Bryana Foya. Klas. dramaturški obrazac (počeci, uspon i pad gangstera), ikonografiju (šeširi, građanska tamna odijela koja u gangsterskom miljeu djeluju kao uniforma, automobili kao sredstvo za akciju i izraz prestiža, mračne ulice, točionice, zabitne prostorije) i tip junaka (→ dobar loši momak) žanr uspostavlja u filmovima kompanije Warner Bros sa samog početka 30-ih godina: »Mali Cezar« (1931) Mervyna LeRoya, »Državni neprijatelj br. 1« (1931) Williama A. Wellmana i »Lice s ožiljkom« (1932) H. Hawksa, djela realizirana djelomično prema stvarnim događajima i ličnostima (Hawksov film prema legendarnom gangsteru Alu Caponeu), u kojima, redom, nastupaju 3 najveće zvijezde toga žanra — Edward G. Robinson, James Cagney i Paul Muni. U to vrijeme specifičan prilog prikazu gangsterizma daje u Njemačkoj F. Lang djelom »M« (1931), a najuspjeliji franc. odjek žanra je film »Pépé le Moko« (1936) Juliena Duviviera, sa Jeanom Gabinom u naslovnoj ulozi. Sredinom 30-ih godina, prestankom ekon. krize i slabljenjem moći organiziranog kriminala, dolazi do evolucije žanra (njegovim posljednjim klas. izdankom smatra se »Obračun u podzemlju«, 1939, R. Walsha). Akcionost, brzi tempo radnje, brzo izgovaranje dijalogâ i tmurni slikovni ugođaj ostaju i dalje odlikama žanra, ali sada on postaje povodom za iznošenje posve određenih i eksplicitno naznačenih ideja o gangsterizmu kao društv. pojavi, a s tim u vezi mijenjaju se i njegovi junaci. Tako, gangsteri i kriminalci uopće počinju se prikazivati kao žrtve soc. okolnosti i sudskih nepravdi (npr. John Garfield u više filmova, Henry Fonda u djelu »Samo jednom se živi«, 1937, F. Langa, brojni tzv. zatvorski filmovi); umjesto ganga javljaju se filmovi o gangsterima-samotnicima (tzv. dillingerovski tip, kao suprotnost caponeovskom), sve više je likova krajnje bezdušnih gangstera (većina gangsterskih uloga Humphreyja Bogarta), počinje se prikazivati kobni utjecaj gangstera na život nacije, osobito na djecu (npr. »Ulica bez izlaza«, 1937, W. Wylera, »Anđeli garava lica«, 1938, Michaela Curtiza, serija »Dead End Kids« koja se nastavlja serijom → »Bowery Boys«) i, napokon, protagonistima postaju i federalni agenti i policajci (prvi značajniji film: »Rat gangsterima«, 1935, Williama Keighleyja), pa zbog svega toga lik gangstera prestaje biti reprezentativnim junakom am. filma. Tako, 1941, poč. II svj. rata, kad se propagira afirmiranje pozitivnijih vrijednosti, svi poznati glumci počinju glumiti detektive u filmovima o gangsterima, ali se u njihove interpretacije ipak uvlači doza cinizma (npr. Bogartovi likovi u filmovima »Malteški sokol«, 1941, J. Hustona i, nakon rata, »Duboki san«, 1946, H. Hawksa). Uz to, G. tada dobiva i dr. obilježja film noira (→ crni film).

Nakon rata broj gangsterskih filmova se smanjuje, napuštaju se prijašnji dramaturški obrasci, javljaju se novi tipovi junaka, a žanr dobiva i novu društv. i kinematografsku funkciju. U neposredno poratnim filmovima producenta Marka Hellingera i redatelja J. Dassina, povećava se stupanj društv. kritičnosti, sve su učestaliji filmovi usredotočeni na jednu veliku pljačku (tzv. caper- ili heist-films, npr. »Džungla na asfaltu«, 1950, J. Hustona), gangsteri se prikazuju i kao psihopatske osobe (npr. Richard Widmark u »Poljupcu smrti«, 1947, H. Hathawaya i J. Cagney u »Usijanju«, 1949, R. Walsha), a prizori nasilja naglašeno su naturalistički. Iako se broj filmova smanjio, žanr stječe sve veći ugled (osobito u Francuskoj, u kojoj vrsni filmovi kao »Ne dirajte u lovu«, 1954, Jacquesa Beckera i »Rififi kod ljudi«, 1955, J. Dassina), pa je G. sve češće prigoda za afirmaciju mlađih ili okušavanje iskusnijih redatelja (F. Lang, W. Wyler, N. Ray, E. Kazan, S. Fuller, R. Aldrich, D. Siegel). Poč. 60-ih godina izostaje većina karakteristika žanra iz njegova klas. razdoblja; opaža se tendencija poništavanja vrijednosne granice između svijeta legaliteta i ilegale, a predstavljanje lika gangstera služi paraboli zbilje u cjelini — npr. u filmovima »Betonska džungla« (1960) J. Loseyja i »Do posljednjeg daha« (1960) J.-L. Godarda; potonji je ujedno i hommage produkciji kompanije Monogram, njime (kao i komedijom »Neki to vole vruće«, 1959, Billyja Wildera) počinje val filmova koji s nostalgijom citiraju ili reminisciraju filmove iz 30-ih godina. Inače, od franc. autorâ u to vrijeme najistaknutiji je J.-P. Melville, dok se u SAD ne javljaju novi izrazitiji poklonici žanra. Ipak, u Hollywoodu nastaju neki gangsterski filmovi koji predstavljaju prekretnicu u am. kinematografiji; tako, »Bonnie i Clyde« (1967) Arthura Penna začetnik je tendencija am. filma iz 70-ih godina, osobito tzv. → filmova ceste, a spektakularne produkcije »Kum« (1972) i »Kum II« (1974) Francisa F. Coppole, kao i parodija žanra »Žalac« (1973) Georgea Roya Hilla, prvi su izrazito gangsterski filmovi nagrađeni Oscarom za najbolji film godine ili režiju. G. se javlja i u Japanu (→ yakuza), a pojedinim filmovima i u dr. kinematografijama.

LIT.: W. K. Everson, The Bad Guys: A Pictorial History of the Movie Villains, New York 1964; E. Cameron, The Heavies, New York 1969; J. Baxter, The Gangster Film, New York 1970; R. Lee/B. C. Van Hecke, Gangsters and Hoodlums: The Underworld in the Cinema, New York 1971; S. L. Karpf, The Gangster Film 1930—1940, New York 1972; C. McArthur, Underworld U. S. A. London 1972; J. Gabree, Gangsters, New York 1973; H. Hossent, Gangster Movies, London 1974; E. Rosow, Born to Loose: The Gangster Film in America, New York/London 1978.