MAKAVEJEV, Dušan

MAKAVEJEV, Dušan, redatelj i scenarist (Beograd, 13. X 1932). Diplomirao psihologiju na Filozofskom fakultetu i film. režiju na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. Filmom se bavi od poč. 50-ih godina u Kino-klubu »Beograd«; kao jedan od njegovih najistaknutijih članova, već tim amat. filmovima skreće pozornost originalnim, pronicljivim i provokativnim viđenjem stvarnosti: nakon pokušaja da razotkrije naličje velegrada (Jatagan mala, 1953) i satire birokratizma (Pečat, 1955), film Antonijevo razbijeno ogledalo (1957), o sukobu intimnoga i objektivnoga, proglašen je za najbolje amat. ostvarenje godine. Istodobno asistira u šokantnom antibirokratskom estradnom oživljavanju Majakovskoga, koautor je (sa R. Popovom) komedije Čovek na Cvetnom trgu koja ne doživljuje reprizu, zatim studentske satirične estrade Brucošijada, piše niz članaka o filmu i objavljuje nekoliko knjiga. Profesionalnu karijeru otpočinje 1958. kratkometr. filmovima prema scenarijima V. Pope: Slikovnica pčelara o slikama s košnica, Boje sanjaju o motivima s ćilima, i Prokleti praznik o seoskim nadgrobnim spomenicima (koje sam »ukrašava« bojenjem). Od ukupno 14 profesionalnih kratkometr. filmova, njegova sklonost uobličavanju tema popularnih u jugosl. filmu mimo dotadašnjih šablona uočljiva je u Osmehu 61 (1961) o omladinskim radnim akcijama, Dole plotovi (1961) o djeci koja ruše prepreke igri, i osobito Paradi (1962) o prvomajskoj paradi viđenoj »s naličja« (što uzrokuje teškoće s cenzurom). Puni stvaralački zamah doživljuje tek na polju igr. filma, u prvom redu s prva 4 ostvarenja snimljena u SFRJ, u kojima stvara složene strukture suprotstavljanjem raznorodnih dokumentarno snimljenih ili odigranih situacija, oslanjanjem o sâmu prirodu vizualne percepcije, kreirajući višesmisleni kolaž koji zahtijeva aktivnu ulogu gledaoca. Prvijenac Čovek nije tica (1965), sačinjen od nekoliko usporednih priča o »običnom životu« u indus. mjestu koje se izgrađuje, izaziva znatnu pažnju (izvezen u više od 30 zemalja), ali i povremena tumačenja da »ironizira radničku klasu«. Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT (1967), ljubavna avantura telefonistice (E. Ras) i deratizatora (S. Aligrudić) protkana vrlo raznovrsnim dokumentarističkim epizodama (priča seksologa, prosektora na autopsiji, o deratizaciji, inserti iz Oktobarske revolucije i dr.), postiže velik uspjeh kod domaće i strane kritike, a prodan je u više od 60 zemalja. Film. »naiva« Nevinost bez zaštite (1968) osniva se na istoimenom ostvarenju atleta D. Aleksića iz 1942, o nezaštićenoj sirotici, napasniku i spasiocu, dopunjenom insertima iz vremena rata (kada je Aleksićev film snimljen) i snimkama njegovih protagonista iz vremena realizacije Makavejevljeva projekta; na festivalu u Puli M. je nagrađen Srebrnom arenom za režiju, a pripala mu je i Oktobarska nagrada grada Beograda, nagrada Zlatni Hugo na festivalu u Chicagu i dr. Makavejevljev postupak vizualnog kolaža-eseja kulminira u filmu W. R. Misterije organizma (1971), koji autor najavljuje — tumačeći ideje Wilhelma Reicha da nema soc. slobode bez seksualne kao »odraz slobode u svim pravcima« i »proces oslobađanja od dogmatizma«. Iako je dobio dozvolu za javno prikazivanje, film pod pritiskom mišljenja da se radi o subverziji do 1986/7. nije javno prikazivan u SFRJ. Sudjelujući na nekoliko međunar. festivala (npr. Cannes, u programu 15 dana autorâ /Nagrada Luis Buñuel/), izaziva velik interes te je prodan u više od 20 zemalja. Poznat u međunar. okvirima, M. karijeru nastavlja u Parizu filmom Sweet Movie (1974), apokaliptičkom vizijom sačinjenom od »seksa i politike«, prikazanim također u Cannesu, ali znatno slabije prihvaćenim od kritike i cenzura pojedinih zemalja. Nakon toga, posvetivši se izrazitije fabularnom filmu, u Švedskoj snima film Mister Montenegro (Montenegro, 1981), gorku komediju posvećenu »novoj evropskoj naciji — imigrantima«, a u Australiji Coca Cola Kid (1985), satiru na »svijet coca-cole«.

Sposobnošću autentične apsorpcije novih režijskih metoda (filma istine, direktnog filma, film. kolaža, film. eseja) i tematskih orijentacija (kritički odnos prema aktualnosti, polit. polemičnost), iskazujući talent i za dokumentarizam i za stilizaciju, M. je postao jedan od najreprezentativnijih predstavnika kretanja u jugosl. filmu od kraja 50-ih do poč. 70-ih godina autorskog filma i, zbog polit, provokativnosti, tzv. crnog talasa. Te osobine, kao i retorička silina, uvrstile su ga i među protagoniste novih kretanja u svjetskom filmu, posebno u struji → političkog filma, čiju pojavu i anticipira.

Ostali filmovi kratkometražni: Što je to radnički savjet (1959); Eci peci pec (1961); Pedagoška bajka (1961); Film o knjizi A. B. C. (1962); Lepotica (1963); Nova domaća životinja (1964); Nova igračka (1964); Spomenicima ne treba verovati (1964); igrani: Manifest (Manifesto, 1988).

LIT.: R. Munitić, Dušan Makavejev: Nedolžnost brez zaščite, Ljubljana 1968; P. Volk, Moć krize. Petrović, Pavlović, Mimica, Đorđević, Makavejev, Klopčič, Hladnik, Bulajić, Beograd 1972; J. Russell Taylor, Directors and Direction: Cinema for the Seventies, New York 1975.