JEZIK, FILMSKI

JEZIK, FILMSKI. Semiologija jezik tumači kao sustav znakova i operativnih konvencija što služe za ljudsku komunikaciju. Osnivač strukturalne lingvistike F. de Saussure uveo je razliku između pojma langage (jezik u širem smislu), koji označava opću ljudsku sposobnost za komunikaciju, u koju spadaju sve vrste općenja posredstvom znakovnih sistema, i pojma langue (jezik u užem smislu), pod kojim se podrazumijeva »istovremeno i društveni proizvod sposobnosti za komunikaciju i skup nužnih konvencija prihvaćenih od društva, da bi se pojedincima omogućilo primjenjivanje te sposobnosti«; među ovim drugima je govorni jezik. Prema E. Buyssensu, jezik može biti sistematičan, kada se poruke razlažu na »čvrste«, kodificirane znake (kao jezik saobraćajne signalizacije), i asistematičan, kada takve kodifikacije navodno nema (jezik reklamnih plakata). U. Eco je utvrdio da ni jezici u širem smislu riječi ne mogu postojati ako nema nekakve kodifikacije: i tamo gdje na izgled vlada »slobodna ekspresivnost« mora djelovati kod, inače primalac ne može razumjeti poruku. Postoje jezici samo s jednim kodom i oni s više kodova.

Film se smatrao jezikom gotovo od svog postanka, samo — dok su rani teoretičari uglavnom imali u vidu metaforički smisao tog izraza (npr. R. Canudo, L. Delluc i razni gramatičari) — S. M. Ejzenštejn je, po Ch. Metzu, u njemu vidio jezik u užem smislu, a teoretičari semiološke škole uzimali su ga u načelu kao jezik u širem smislu riječi. Pitanje da li se film svrstava u jednu ili u drugu de Saussureovu kategoriju neki su povezivali s problemom postojanja dvostruke, odn. višestruke artikulacije film. znaka. Tako je za P. P. Pasolinija film. jezik s dvostrukom, a za Eca čak i s višeslojnom trostrukom artikulacijom. Ipak, tumačenja jezične prirode filma veoma su različita. Za R. Barthesa film je prije logos nego jezik, jer nije »čisto semiološko polje«: u njemu se sreću i znakovne poruke, ali on se ne može podvesti pod jednu gramatiku znakova, već se zbog njega u opću teoriju znakova treba uključiti čitavo jedno područje za koje je karakteristična »afektivna snaga percepcije«. G. Bettetini, opet, misli da se film služi jezikom u širem smislu koji je, »po sâmoj prirodi njegovih znakova (bar ako ih promatramo s količinske točke gledišta) teško poopćiti i svesti na formule izražavanja koje su apstraktne ili na formule koje bi se mogle nekako klasificirati. Film pribjegava jeziku u širem smislu koji možemo smatrati podudarnim sa sâmim filmom«. J. Lotman nalazi da se »samo u nizu kadrova koji se međusobno smjenjuju otkriva mehanizam razlikâ i sličnosti«, pa u film. jeziku vidi dvije tendencije: onu koja na ponovljivosti elemenata zasniva izvjestan sustav očekivanja i onu koja taj sustav narušava i u tekstu izdvaja »semantičke čvorove«, uzrokujući »pomicanje, deformaciju uobičajenih redoslijeda, činjenica ili oblika stvari«. Za J. Mitryja film prije spada u »sredstva izražavanja« nego u jezike (pri tome on polazi od razlike između »klasičnih jezika«, koji izazivaju emociju posredstvom prethodnog formuliranja misli, i »sredstava izražavanja«, s pomoću kojih se do ideje dolazi prethodnim prolaženjem kroz emociju, a ideja je neodređena i zamagljena); film nije apstraktna i apriorna semantička forma kojoj se mogu dodati estetske kvalitete, već »estetska kvaliteta što se bogati svojstvima jezika«: identičnost filma i konvencionaliziranih jezika nije u formama, nego u strukturama. Zato je film jezik sui generis, koji operira samo označavajućima, i to jedino uzajamnim vezama među njima, što je posljedica osobite logike implikacijâ karakteristične za film; on je, dakle, jezik bez znakova. U tom smislu, film je asistematičan i ne podnosi nikakvu kodifikaciju posredstvom gramatike ili sintakse. Po Metzovu mišljenju, artikulacije u filmu ne postoje; to je jezik u širem smislu riječi s mnoštvom kodova, koji funkcioniraju na razini stanovitog broja rasporeda koji su manje ili više normirani, među osnovnim elementima koji uopće nisu normirani, što znači da se o jednoj stalnoj i zajedničkoj značenjskoj jedinici ne može govoriti, ali se može govoriti o kodifikaciji na razini velikih sintagmatskih jedinica, što ipak pokazuje da je u pitanju »nekakva gramatika«. I film. jezik, kao i dr. jezici, poznaje film. denotaciju (→ denotacija, filmska) i film. konotaciju (→ konotacija, filmska), sloj doslovnoga i sloj prenesenog značenja, a većina semiologa smatra da se umjetnost javlja na razini ove druge; M. Dufrenne je u teoriju filma uveo misao o tome da je film. umjetnost »prekoračivanje dvojstva sintagma/sistem«, tj. jezika, u pravcu jednog doživljavanja cjeline »u milosti percepcije«, što predstavlja fenomenološko rješenje semiološkog problema.