KONOTACIJA, FILMSKA

KONOTACIJA, FILMSKA, semiološki termin koji se u teoriji filma upotrebljava da bi se označilo dublje, preneseno ili simboličko značenje film. djela. Prema općelingvističkoj definiciji L. Hjelmsleva, konotacija je jezik »kojemu se razina izraza oblikuje od razine sadržaja i razine izraza kakva denotativnog jezika; jezik, dakle, kojemu je jedna razina (razina izraza) već jezik«. Tako smatra i G. Bettetini: »Jedan znak (ili znakovni sustav) konotira kada je njegov plan izraza sastavljen od drugoga značenjskog sustava, od običnog odnosa između označavajućega i označenoga«. Gotovo svi semiolozi filma slažu se s tvrdnjom da konotacija izrasta neposredno iz → denotacije, zato što denotativni filmski znaci u kontekstu dobivaju ulogu konotativnog označavajućega, ne odričući se svoga predstavljačkog značenja. Tako Ch. Metz piše: »Kada je (. . .) riječ o konotaciji, koja igra veliku ulogu u svim estetičkim jezicima, njeno označeno je ovaj ili onaj književni ili filmski ’stil’, ovaj ili onaj ’rod’ (epopeja ili vestern), ovaj ili onaj ’simbol’ (filozofski, humanistički, ideološki i tako dalje), ova ili ona ’poetska atmosfera’ — dok je njeno označavajuće sveukupnost denotativnoga semiološkog materijala, koji je isto toliko označavajuće koliko i označeno«. Svaki pokušaj da se konotacija odvoji od ikoničke denotacije vraća, po mišljenju ovog autora, filmski jezik s raizne govora (langage), tj. jezika u širem smislu, na razinu jezika (langue), tj. jezika u užem smislu riječi (terminologija F. de Saussurea), kao što je činio → S. M. Ejzenštejn u tzv. intelektualnom filmu. S obzirom na ovu osobinu konotacije, za R. Barthesa se simbolično značenje u filmu uvijek pojavljuje kao transcendentno, a ne kao imanentno, pa prema tome uvijek i marginalno, negdje izvan ili »iza« filma, a označeno u njemu je »najčešće jedno stanje ličnosti ili stanje međusobnih odnosa nekoliko ličnosti: to može biti, na primjer, profesija, građansko stanje, karakter, nacionalnost, bračno stanje«. Označeno mogu biti i radnje, »način bivanja« na koji se one vezuju »za jednu tradiciju, za jedan običaj«. Barthes ne spominje termin konotacija, ali govori o film. konceptualizaciji, razlikujući u filmu »razinu postavljenih znakova i ’nezavisnu’ razinu konceptualizacije«; u ovoj drugoj zbiva se »avantura znaka«, sukobljavanje njegovoga označenoga s uobičajenim predodžbama gledaoca o pojavama što se prikazuju na platnu; tako se stvara »traumatska cjelina«, nosilac toga konceptualnog značenja. Za J. Mitryja konotacija nije lingvistička, nego psihol. činjenica, jer »slike koje se na ovaj način nadovezuju ne dobivaju smisao iz sebe samih, već iz onoga što pokazuju. Njihov smisao prenosi čitav skup prethodnih podataka; on proistječe iz niza implikacija čiji je opet smisao posljedica duhovne nadgradnje koja je i sâma izazvana racionalnom operacijom«. Zato je doslovno značenje neophodna podrška bez koje ne može opstati nijedna čitljiva simbolička poruka. Film. slika može poprimiti konotativno značenje samo kroz »vezu sa skupom činjenica kojima je obuhvaćena«. U tom smislu ona djeluje kao znak, ali to ne postaje, jer značenje ne ovisi samo o njoj, nego i o njenoj vezi s dr. slikama: »Filmsko označavajuće (kada je riječ o konotaciji) nikada nije slika, konkretna stvar, nego odnos«. Zato Mitry o filmu govori kao o jeziku bez znakova, ali ne i bez označavajućih, koja su proizvod »logike implikacija«, što se ostvaruje kako montažom u kadru, tako i povezivanjem kadrova. Pored toga, ovaj autor nalazi da se već »u srcu« denotacije rađa i jedna »ikonička konotacija« kao posljedica osobite moći što je ima fotogr. udvajanje snimljenog predmeta.