PETROVIĆ, Aleksandar

PETROVIĆ, Aleksandar, redatelj i scenarist (Pariz, 14.I 1929). Upisao (1947) režiju na film. akademiji FAMU u Pragu, završio Filozofski fakultet u Beogradu. Od 1950. objavljuje niz esejističkih i publicističkih napisa u mnogim film. i dr. listovima i časopisima. Prvi samostalni dokum. film Let nad močvarom (1957) s nadahnutim tekstom V. Raspora, poetska interpretacija života para barskih ptica presječenog mecima lovokradice, otkriva autorove poglede koji se provlače kroz čitav njegov opus — jedinstvenu cjelinu ispunjenu metaforom kao oblikom film. izražavanja i sadržajima imanentne tragike. Kritika ga rano otkriva kao autora koji u jugosl. film unosi nove poetske vrijednosti, dočaravajući svojim dokum. ostvarenjima o slikarima — Petar Dobrović (1957, sa V. Rasporom /scenarij M. Krleže/) i Putevi (1958) o S. Šumanoviću — njihove gotovo mitske sudbine nad kojima, u raskošnom »vatrometu« boja, lebdi jedno nostalgično osjećanje tragičnosti smrti. Sve svoje dokum. filmove (7) P. je snimio u prvom deceniju karijere, smatrajući ih »pripremom, logičnim uvodom« u igrane: Uz druga je drug (1955, sa V. Rasporom), historiju radničkog pokreta u svijetu i u nas, sjećanje na D. Tucovića i S. Markovića; Rat ratu (1960) o radničkom pokretu u Srbiji do II svj. rata; Zapisnik (1964), pokušaj sagledavanja nekih aktualnih problema; Sabori (1965), kao motive na freskama i u stvarnosti. U tom razdoblju snimio je i 3 igr. filma (od 7, koliko ih je ostvario u zemlji). Nakon neuspjeloga početničkog pokušaja s akcionim ratnim filmom (Jedini izlaz, 1958, sa V. Rasporom), obuzet idejom da film »oslobodi priče«, realizira Dvoje (1961, Oktobarska nagrada grada Beograda) o kratkotrajnoj ljubavi dvoje mladih, koji je — s Plesom na kiši (1961) B. Hladnika — od većeg dijela kritike primljen kao vrlo smion pokušaj unošenja svježijih i suvremenijih ideja u konvencionalne tokove domaćeg filma. Slijede Dani (1963) o »magiji« ljubavi i prolaznosti života u kratkom susretu usamljene udate žene i mladića, koji (kao i Dvoje) biva svrstan u tzv. novi jugoslovenski talas i podvrgnut žestokoj idejnoj kritici zbog epigonstva i podlijeganja utjecajima franc. novog vala, pesimizma te, posebno, lažne interpretacije života u socijalizmu, mizantropije i sl. U stvaralačkoj opoziciji prema zastarjelim shemama dotadašnje jugosl. kinematografije, ne odstupajući od svojih shvaćanja suvremenoga film. izraza i prevladavši svoja ranija osporavanja fabule u filmu, režira 4 djela koja ga svrstavaju u sâm vrh jugosl. kinematografije. U omnibusu Tri (1965, Velika zlatna arena /ex aequo/ za film i Zlatna arena za režiju u Puli), po motivima pripovijedaka Paprat i vatra A. Isakovića, prikazuje tri susreta sa smrću jednog ratnika (B. Živojinović): doživljaj tuđe smrti, gonjenje u smrt od strane Nijemaca i, na kraju rata, u situaciji da sâm odlučuje o ljudskim životima (ostavši u dilemi koja ga stalno muči — kazniti ili oprostiti); kritika ga ocjenjuje kao »najvredniji jugoslavenski film s ratnom tematikom, a i jedno od najboljih djela ostvarenih u našoj zemlji«. Slijede Skupljači perja (1967, Velika zlatna arena za film i Zlatna arena za režiju /ex aequo/, Specijalna nagrada /ex aequo/ i nagrada FIPRESCI-ja u Cannesu), poema o jednoj iracionalnoj slobodi ravničarskih Roma koji žive svoj život ljubavi i smrti prema zakonima vječnih skitača; djelo je 1983. od kritike proglašeno najboljim jugosl. filmom svih vremena (Tri zauzima 2. mjesto). Biće skoro propast sveta (1968, Velika brončana arena za film i Brončana arena za režiju) priča je o seoskom svinjaru (I. Paluch) na prijevaru oženjenom seoskom ludom koju, zaljubivši se u učiteljicu (A. Girardot), ubija da bi i sâm umro rastrgnut zvonima seoske crkve, za koja ga vezuju suseljani. Majstor i Margarita (1972, Velika zlatna arena za film i Zlatna arena za režiju) po motivima istoimenog romana M. A. Bulgakova prvo je film. »otkrivanje« ovog pisca, u SSSR-u rehabilitiranog tek kasnije. Uspjeh filma pretvara se, u stilu iracionalnoga bulgakovljevskog svijeta, u osobnu dramu autora, budući da je djelo optuženo za »antikomunizam« i označeno kao »crni talas«. Nakon toga P. — iako posvećen i uočljivo prisutan u film. mediju (npr. neko je vrijeme predsjednik Saveza filmskih radnika Jugoslavije) — nije bio u mogućnosti baviti se film. režijom u zemlji; čak je — zbog »nastavničke nebudnosti« u vezi diplomskog filma Plastični Isus njegovog studenta — 1973. odlukom disciplinske komisije isključen s beogradske Akademije za pozorište, film, radio i televiziju (gdje je od 1962. bio nastavnik film. režije). U tom razdoblju režirao je samo 1 film: zapadnonjemačko-franc. koprodukciju Grupni portret s damom (Grupenbild mit Dame, 1977) prema romanu i scenariju nobelovca H. Bölla. Kao dramaturg i redatelj djelovao je u kazalištu: 1979. je s uspjehom dramatizirao i postavio »fantastičnu scensku igru na motive novele Pseće srce M. A. Bulgakova« na sceni Ateljea 212 te izvršio eksperiment s režijom dramatizacije Majstora i Margarite (uz pomoć inserata iz svog filma) u Narodnom pozorištu. Po njegovu scenariju Soko realiziran je pov. film Banović Strahinja (1981) V. Mimice. Zbog svega toga dodjela Nagrade AVNOJ-a (kao vrhunskoga drž. priznanja stvaralaštvu jednog autora) Petroviću 1987. zadobiva i jedno dublje značenje (dobitnik je i Sedmojulske nagrade SR Srbije 1967).

LIT.: R. Munitić, Aleksandar Petrović: Tri, Ljubljana 1966; P. Volk, Moć krize. Petrović, Pavlović, Mimica, Đorđević, Makavejev, Klopčič, Hladnik, Bulajić, Beograd 1972.