NIZOZEMSKA

NIZOZEMSKA. Još na poč. XVII st. eksperimentirao je znanstvenik Cornelius Drebbel s nekom vrstom laterne magike, a 1659. Christiaan Huygens proizveo je prvi takav uređaj za optičku projekciju (sl. djelovanjem isticao se i Petrus van Munschenbroek). Prva projekcija filmova braće Lumière održana je 6. lipnja 1896. u Scheveningenu. God. 1898. stanoviti Andersen snimio je prvi niz. dokumentarni zapis »Kraljevska obitelj«, dok je 1899. trgovac Anton Nöggerath st. sa sinovima realizirao kostimiranu rekonstrukciju posjete kralja Willema III Vondelparku u Amsterdamu (gdje je danas Nizozemski filmski muzej /Stichting Nederlands Filmmuseum/), što se može smatrati prvim niz. igranim filmom. Braća Albert i Willy Mullens od 1901. proizvode film. novosti lokalnog značaja (Alberts-Nieuws), a potom i kratke burleske (npr. »Nezgode jednog Francuza«, 1902). Do završetka I svj. rata braća Mullens snimaju dokum. filmove u tadašnjoj niz. koloniji Indoneziji (česta preokupacija niz. sineastâ i u budućnosti), a nastaju i brojna producentska poduzeća koja proizvode film. novosti, dokum. filmove te kratkometr. burleske i melodrame: FAN Film (1911-13), Johan Gildermeier's Rembrandt Film (1915-18), Theo Frenkel Senior's Amsterdam Film (1916-21) i dr., no duljeg je vijeka samo Hollandia iz grada Haarlema, koju je već 1910. osnovao Maurits H. Binger, producent i redatelj koji je filmom »Dvije djevojke s obale« (1914) stvorio prvu lokalnu zvijezdu Annie Bos (ostali najpoznatiji glumci toga pionirskog razdoblja su Margie Morris, Beppie De Vries i Louis Bouwmeester). Nakon Bingerove smrti 1923. poduzeće nestaje, ali još iste godine nastavlja djelovati pod imenom Dutch-Film.

Pronalazak zvuka dovodi proizvodnju niz. filmova u nepovoljan položaj zbog jezične barijere te ona potkraj 20-ih godina znatno opada, a prikazuju se gotovo isključivo inozemni filmovi. U to doba javlja se najistaknutiji niz. dokumentarist Joris Ivens (1927. i suosnivač /s književnikom Mennoterom Braakom/ jednoga od prvih kino-klubova uopće — Filmliga), začetnik tzv. poetskog dokumentarizma. Složenu strukturu njegova drugog i najinspirativnijeg djela »Kiša« (1929) slijedili su kasnije i mnogi niz., ali i svjetski dokumentaristi. Ivens se, međutim, ubrzo prestao zadovoljavati rafiniranim estetizmom i postao angažirani filmaš; prvotni motiv sukoba čovjeka s prirodom zamijenio je kritikom kapitalističkog načina proizvodnje, a potom praćenjem prijelomnih soc. i polit. zbivanja diljem svijeta (npr. građanskog rata u Španjolskoj).

Sredinom 30-ih godina raste i proizvodnja igr. filmova, zahvaljujući težnji širokih masa da se zabavljaju nakon godinâ ekon. krize. Grade se studiji Cinetone u Amsterdamu i Filmstad u Haagu, a širi se i kino-mreža (ujedinjena još prije I svj. rata u Nederlandse Bioscoopbond). Ističe se i aktivnost art-kina De Uitkijk u Amsterdamu, koje je osnovao redatelj Mannus Franken. U Nizozemskoj režiraju i poznati strani redatelji (uglavnom izbjeglice iz nacističke Njemačke) Edmond Gréville, Ludwig Berger, Douglas Sirk te Max Ophüls s vrlo uspješnom »Novčarskom komedijom« (1936). Umj. uspjeh doživljuju i domaći redatelj Max de Haas i Charles Huguenot van der Linden, a Franken i komercijalni. De Haasova »Balada o cilindru« (1936), snimljena na ulicama i kanalima Amsterdama, smatra se jednim od preteča tal. neorealizma, van der Lindenova »Mlada srca« (1936), također snimana izvan studija, protkana su teh. finesama rijetkim za ono doba, a Franken je (za vrlo uspješnog producenta Rudyja Meyera) u Indoneziji snimio »Zemlju preko mora« (1938), punu dojmljive egzotičnosti i osjećajnosti, ali i naglašene soc. kritičnosti.

Nakon njem. okupacije proizvodnju preuzimaju Nijemci (proizvedeni su i neki umjetnički uspjeli filmovi — npr. »Rembrandt« 1942, Hansa Steinhoffa), dok su niz. sineasti bili prisiljeni na šutnju ili su izbjegli u emigraciju (najčešće u Indoneziju) i ondje snimali antinacističke propagandne filmove.

Nakon II svj. rata najbrže se obnavlja dokum. film. Ivens — vjeran načelu da kamerom bilježi prijelomna pov. zbivanja — rijetko radi u zemlji, no javljaju se novi autori od kojih je najistaknutiji Bert Haanstra. Njegov Oscarom nagrađeni film »Staklo« (1958, za kratko vrijeme umnožen u čak više od 1000 kopija), nastao kao reklama za industriju stakla, svjedoči o tome da kratkometr. film u Nizozemskoj ima sponzore koji poštuju osobnosti film. stvaralaca. Snažna je i drž. potpora (posebno pomoć mladim autorima) koja se ogleda i u financiranju studija Cinecentrum u Hilversumu, gdje se osim dokumentarnoga gaji i eksp. film. Značajne privatne tvrtke za proizvodnju kratkometr. filma vode veterani M. de Haas (s bratom Janom) i Ch. H. van der Linden. Značajni dokumentaristi su još Louis A. van Gasteren, Gerard Rutten, Will Tuchinsky, Jan Hin, Ytzen Brusse, Rudi Hornecker, Paul Schuitema, Jan Vrijman, Hattum Hoving, Herman van der Horst, Theo van Haren Norman, John Ferno, George Sluizer (kasnije uspješan i na igr. filmu), Nico Crama (bavi se i anim. filmom), Jacob Bijl (snima i zapažene igr. filmove), Rolf Orthel, Johan van der Keuken i Hans Keller.

U animaciji (počela se razvijati još između dva rata, kada je u Nizozemskoj kraće vrijeme djelovao George Pat) nakon II svj. rata prednjače veterani Marten Toonder i majstor lut. filma Joop Geesink. Šezdesetih godina javlja se Ronald Bijlsma, a 70-ih Paul Driessen (najveće uspjehe ostvario je u Kanadi), Gerrit van Dijk, Niek Reus i Rupert van der Linden. U čitavomu poratnom razdoblju niz. kratkometražni filmovi uživaju izuzetan ugled u svijetu, o čemu svjedoče mnogobrojne nagrade na najznačajnijim međunar. festivalima, kao i nekoliko Oscara.

Produkcija igr. filmova 1945-60. gotovo ne postoji. Na početku 60-ih godina javlja se ključna osobnost niz. igranog filma Fons Rademakers, dugogodišnji asistent nekolicine istaknutih evr. redatelja (npr. J. Renoira). Desetak njegovih filmova 1958-86. uspješni su i u kritike i u publike, dok »Max Havelaar« (1976), koprodukcija s Belgijom (zbog sličnosti niz. i flam, jezika čest slučaj), i »Napad« (1986), za koji dobiva Oscara za najbolji film s neengl. jezičnog područja, ostvaruju i svjetski uspjeh. God. 1958. u Amsterdamu počinje djelovati visoka film. škola Nederlandse Filmen Televisie Academie, čiji se prvi studenti oduševljavaju franc. novim valom i njegove postavke nastoje presaditi u niz. kinematografiju. Wim Verstappen i Pim de la Parra 1964. osnivaju novovalni časopis »Skoop« u kojem surađuju Nikolai van der Heyde, Frans Weisz, Adriaan Ditvoorst i dr. kasniji redatelji niz. »novog vala«. Verstappen i de la Parra osnivaju i vlastitu tvrtku Scorpio Films u kojoj Verstappen režira jedno od ključnih djela novoga niz. filma »Joszef Katús« (1966) u godardovskoj maniri. Većina ostalih niz. »novovalovaca« svojim filmovima nije uspjela ostvariti komerc. uspjeh, pa su se posvetili televiziji ili tržišno orijentiranoj produkciji (u tom se okviru, u vrlo liberalnoj Nizozemskoj, od 70-ih godina ističe razvijena proizvodnja pornografskih filmova). Sedamdesetih godina Rob Houwer postaje najznačajnijim niz. producentom, a njegova je glavna red. »zvijezda« Paul Verhoeven (»Vojnik Nizozemske/Borba na život i smrt«, 1979), koji 80-ih ostvaruje i hollywoodsku karijeru. Ideje »novog vala« neprestano se obnavljaju, jer se — nakon komerc. orijentacije njegovih osnivača — javljaju novi autori osobnog usmjerenja, npr. Rene van Nie (»Ana, kći narcisâ«, 1975) i Nouchka van Brakel (»Početak«, 1977), uz Marlene Gorris i najznačajnija predstavnica → feminističkog filma u Nizozemskoj. Za razvitak igranofilm. proizvodnje 70-ih godina vrlo je zaslužan i poseban fond Ministarstva kulture, iz kojeg se producentima kulturno značajnih projekata nadoknađuje 30-60% troškova. No jake autorske ličnosti djeluju i izvan organizirane kinematografije. Jos Stelling se u profesionalnu kinematografiju uključio projektom koji je u amat. uvjetima snimao punih 8 godina (»Mariken van Nieumeghen«, 1974), a neovisno djeluje i Frans Zwartjes, u svijetu najpoznatiji niz. avangardist. Od ostalih novijih redatelja igr. filmova ističu se Erik van Zuylen, Philo Bregstein, Pieter Verhoeff, Guido Pieters, Dick Maas, Alex van Warmerdam, Lili Rademakers, Ben Verbong, Orlow Seunke, Eric De Kuyper i Herbert Curiël, a često gostuje i Belgijanac Harry Kümmel. Domaće film. zvijezde stvaraju se tek od 60-ih godina: Kitty Courbois i Willeke van Ammelrooy, kasnije Rutger Hauer, Renée Soutendijk i Monique van de Veen (koji ostvaruju i međunar. karijere), dok Nizozemke Sylvia Kristel i Maruschka Detmers gotovo uopće ne djeluju u matičnoj kinematografiji; međunar. karijere ostvarili su i snimatelji Robby Müller i Charlie van Damme.

Proizvodnja igr. filmova se poč. 70-ih godina ustaljuje na 6-7 godišnje, da bi postupno rasla (no nikad nije veća od 12% filmova prikazanih u Nizozemskoj te godine); od uvezenih filmova, čak 45% su američki. Sredinom 70-ih bilo je 387 kinematografa i oko 28,3 milijuna gledalaca godišnje (2,1 po stanovniku). Za razliku od dr. razvijenih evr. zemalja, taj broj se do 1985. povećao čak na 577 (sa 152 000 sjedišta), a (gotovo) proporcionalno tome porastao je i broj gledalaca. Uz već spomenuti Filmski muzej, postoji i film. arhiv Audiovisual Archive of the Netherlands Informotion Service u Haagu. Najznačajniji film, festival je Film International u Rotterdamu (osnovan 1972).

LIT.: L. Willink, Eeen halve eeuw film, s'Gravenhage 1952; C. Boost, Dutch Art Today: Film, Amsterdam 1958; L. J. Jordaan, 50 jaar bioscoopfautenil, Amsterdam 1958; H. Prakke//B. J. Bertina., Film in den Niederlanden, Assen 1963; P. Cowie, Dutch Cinema— An Illustrated History, London 1979.