IRAN

IRAN. Već poč. XX st. dvorski fotograf Mirza Ebrahim Khan snima ceremonije na dvoru vladara. Skromna proizvodnja filmova počinje krajem 20-ih godina. God. 1932. u Teheranu je bilo tek 8 kinematografa. Te godine A. Sepanta u Indiji snima prvi iranski zv. film »Djevojka Lor«, u kojemu se hvale inicijative novog vladara — šaha Mohammeda Reze, što su ga postavili Britanci. God. 1937—47. prestaje proizvodnja zbog rata, a 1948. se obnavlja. God. 1948—59. snimljeno je 110 igr. filmova, uglavnom bezvrijednih melodrama. Film »Jug grada« (1958) Farroka Ghaffarija, o siromašnim četvrtima Teherana, bio je zabranjen. I svaki kasniji pokušaj uvođenja socijalno angažiranih tema bio je izvrgnut represiji cenzure. Nije bilo nikakvog zakona o filmu, cenzura je vladala despotski, a loš ukus producenata i publike bili su čestim nišanom kritike intelektualaca. Šezdesetih godina Iran ima 520 kinematografa (119 u Teheranu) i samo 30 milijuna gledalaca godišnje. U to vrijeme počinju se graditi i prvi studiji (najpoznatiji su Pars Film, Iran Film i Studio Missaghie), pri čemu je najdinamičnija ličnost redatelj i producent dr Kouchan. Poticaj za veću film. proizvodnju daju 1966. televizija, radio i Ministarstvo kulture, koji zajednički financiraju dokum. i igr. filmove te organiziraju domaće i međunar. festivale. Javljaju se brojni redatelji s pov. i seoskim temama, u kojima se prožimlju realni i mitol. motivi, što će postati temeljnom karakteristikom ponajboljih iranskih filmova: »Opeka i ogledalo« (1965) Ebrahima Gholestana, »Siyavach u Persepolisu« (1967) Fereydouna Rahnama, prema motivima iz »Šahname« Firdusija; »Krava« (1969) Daryousha Mehrjuija — koji iranska film. kritika hvali kao odlučno udaljavanje od komerc. klišeja — bio je u Iranu zabranjen zbog prikazivanja siromaštva na iranskom selu, dok je u Veneciji 1971. dobio nagradu FIPRESCI-ja; njegov film »Poštar« (1972), o drž. službeniku, s polit. implikacijama na imperijalizam i neokolonijalizam, prikazan je u Cannesu, Londonu i Veneciji; »Smirenost u prisutnosti drugih« (1977) Nassera Taghvaija; »Putovanje kamena« (1978) Massouda Kimiavija, o feudalizmu i o eksploataciji naroda; filmovi Bahmana Farmanara, »Princ Ehtejab« (1978), o psihologiji vladara iz svrgnute dinastije s poč. stoljeća, i »Duge sjene vjetra« (1978), u kojem se prepleću mistika, praznovjerje, strah od nemani i metaforičke oznake diktatorstva; »Izvor« (1978) Arbyja Ovanessiana, o teškom životu na selu u sovj. Armeniji poč. 20-ih godina (film je bio nasilno skinut s repertoara već prvog dana projekcije). Nadarenošću se posebno ističe Bahram Beyzai, sklon oživljavanju legendi i folklornih fantazmagorija u filmovima »Stranac i magla« (1970), »Putovanje« (1972), »Pljusak« (1973), »Gavran« (1977) te posebno u filmu »Djevojka Tara« (1979), u kojemu se osjećaju utjecaji jap. redateljâ (K. Mizoguchi), s odličnom kamerom kao konstantom u najboljim iranskim filmovima. Parviz Kimiavi na sretan način spaja tradicionalne film. postupke s avangardnima u filmovima »P kao pelikan« (1972) i »Mongoli« (1973), gdje uspostavlja paralelu između invazije Mongolâ u Iran te invazije televizije u život iranskog življa. Nakon rušenja šaha i dolaska na vlast ajatolaha R. Homeinija proizvodnja se smanjuje, mnogi autori napuštaju zemlju, a neki prestaju raditi. Amir Naderi snima film »Istraživanje« (1979), o masakru koji je počinila šahova policija 8. rujna 1977, ubivši na stotine demonstranata. U toku 1981. i 1982. snimljeno je samo desetak filmova, podvrgnutih strogoj kontroli cenzure; ženskih likova gotovo i nema, a tematski su ti filmovi religiozno i antiimperijalistički orijentirani, te apologetski raspoloženi spram nove vlasti.

Među iranskim dokumentaristima ističe se Farough Farroukzad, pjesnikinja i redateljica, s nekoliko izvrsnih filmova od kojih je najpoznatiji »Kuća je crna« (1963), snimljen u leprozoriju, među gubavcima, kojemu je bila redateljica, snimateljica, montažerka, snimateljica zvuka i narator.

God. 1972. osnovan je u Teheranu međunar. filmski festival, tada jedini festival »prve kategorije« u Aziji. Prethodi mu 1965. osnovani međunar. festival filmova za djecu i omladinu.