DANSKA

DANSKA. Među skandinavskim zemljama, D. je prva prihvatila film. Kao datum prve film. projekcije u Danskoj navodi se 7. VI 1896, kad je slikar Vilhelm Pacht projicirao filmove braće Lumière (svega tri dana kasnije njem. izumitelj Max Skladanowsky prikazuje filmove snimljene njegovim bioskopom); Peter Elfelt, dvorski fotograf, snimio je na film. vrpcu dan. kraljevsku obitelj ljeti 1898. Nakon toga i dr. snimatelji registriraju film. kamerom razne događaje, a 1903. proizveden je i prvi dan. igrani (danas izgubljeni) film, »Izvršenje presude«. Prvu dvoranu specijaliziranu za kino-predstave (Kosmorama), koju je konstruirao Constantin Philipsen, D. je dobila 1904. u Kopenhagenu, u kojem je već od početka koncentrirana cjelokupna danska film. djelatnost.

Prva dan. filmska kompanija, Nordisk Films, osnovana je 1906 (ona postoji i danas, i smatra se najstarijom u svijetu) i već te godine proizvodi 32 filma. Njen osnivač je Ole Olsen, putujući glumac i sajamski zabavljač, koji je rano shvatio značenje kinematografa. Zajedno sa svojim gl. redateljem Viggom Larsenom, Olsen otvara filijale i u dr. evropskim metropolama, a ubrzo i u Americi (u New Yorku, npr., Great Northern Film Company). S Larsenovim filmom »Lov na lavove« (1907) Nordisk je postigao prvi veliki uspjeh, tako da se film prikazivao nekoliko godina po cijeloj Evropi. God. 1909. Nordisk se ujedinjuje s druga dva film. poduzeća, Biorama i Fotorama; u prvom proizvedenom filmu »Vještica i biciklist« (1909) prvi put se (po mišljenju povjesničara filma) film. trikovi upotrebljavaju za isticanje unutarnje dramatike u film. priči. Već sljedeće godine Olsen proizvodi »Hamleta« (1910) Augusta Bloma, čime inicira mnogobrojne ekranizacije poznatih knjiž. djelâ.

Postoje razna objašnjenja za svjetsku popularnost dan. filma; između ostalih je zacijelo egzotična tematika ranih dan. filmova, vezana za nordijsku atmosferu i običaje privlačne za druge zemlje; tako su, npr., daljnji Larsenovi filmovi »Madame Sans-Gêne« (1909) i »Robinson Crusoe« (1910) bili izrađeni u više od 300 kopija i prikazivani širom svijeta, a film »Trgovina bijelim robljem« (1910) imao je toliki uspjeh da je Nordisk snimio novu verziju istog filma jedva četiri mjeseca poslije premijere.

Zbog toga se baš u dan. kinematografiji javila i prva ideja o sustavu zvijezdâ. Asta Nielsen, supruga producenta i redatelja Urbana Gada, postala je toliko popularna da je već samim njenim nastupom osiguravan financ. uspjeh filma. Njezin prvi film, Gadov »Ponor« (1910), nadmašio je uobičajenu dužinu (ispod 200 m), a — nakon velikog uspjeha — redatelj je pozvan da režira u Njemačkoj. Druga poznata film. zvijezda bio je Valdemar Psilander koji je s Astom Nielsen nastupio u čitavom nizu filmova. Među redateljima ističe se August Blom, prvi istaknuti umjetnik dan. kinematografije, čiji su najznačajniji filmovi dvije verzije »Revolucionarnog vjenčanja« (1909. i 1914) te »Atlantis« (1913), rađen prema Hauptmanovom romanu o potapanju čuvenoga prekooceanskog broda, i spektakularna »Propast svijeta« (1915). Od ostalih redatelja ističu se još Robert Dinesen, Alfred Lind, Louis von Kohl i Forest Holger-Madsen; u novijim revalorizacijama povijesti filma ovaj potonji sve je cjenjeniji. Od glumica popularne su još Clara Wieth-Pontoppiddan, Betty Nansen, Else Froehlich i Lily Bech, a od glumaca Olaf Fönss. Snimatelj Johan Ankerstjerne smatra se jednim od prvih velikih majstora film. fotografije u svijetu, a u beznačajnijim filmovima karijeru započinje kasnije poznati scenograf Erik Aaes. Uz Nordisk, djeluju još i kompanije Kinografen, Alfred Lind Film, Den Skandinavisk Russiske Handelshus, Dania Bio i Selandia. Godišnja produkcija samo kompanije Nordisk bila je slijedeća: 1907. 65 filmova, 1910. 106; kako su filmovi postajali dulji, njihov se broj nešto smanjivao: 1911. 72 filma, 1915. 97. Rekordna proizvodnja ostvarena je 1916. kada su u Danskoj snimljena 124 filma.

Za I svj. rata, Nordisk je bio najpoznatija film. kompanija u Evropi, s veoma razgranatom distributerskom mrežom i mnogobrojnim glumcima i redateljima, među kojima su mnogi bili stranci (uglavnom Nijemci). Međutim, poslije rata, popularnost dan. filmova naglo opada (pa opada i produkcija: npr., Nordisk 1920. proizvodi 30 filmova, 1923—28. prosječno manje od 10) zbog toga što se razvijaju druge evr. kompanije, i što tematika dan. filmova, većinom ljubavnih melodrama, nije više pobuđivala onoliko zanimanje evr. gledalaca, na čiji je mentalitet duboki utjecaj imao tek protekli rat. Shvativši to, Olsen 1916. angažira Carla Theodora Dreyera, dotad novinara i pisca titlova za filmove, kao savjetnika Nordisk kompanije. Dreyer odmah nastoji izmijeniti repertoarnu politiku poduzeća, prije svega inzistiranjem na scenarijima zasnovanim na knjiž. djelima. Pod njegovim utjecajem, redatelj Anders Wilhelm Sandberg, već poznat po svom filmu »Klaun« (1917), ekranizira nekoliko Dickensovih romana: »Naš zajednički prijatelj« (1919), »Veliko iščekivanje« (1921), »David Copperfield« (1922) i »Mala Dorrit« (1924). To je period kada se u dan. kinematografiji javlja njen najistaknutiji redatelj Benjamin Christensen s filmovima »Tajanstveni X« (1913), »Noć osvete« (1915) i remek-djelom »Vještice« (1922).

Tokom 20-ih godina, dan. film gubi važnost, iako se u tom razdoblju javlja komičar Lau Lauritzen kao prethodnik čuvenog komičarskog para, Pata i Patašona (koji djeluju u novoj kompaniji Palladium). Dvadesetih godina počinje režirati i sam Dreyer, ali i on ubrzo napušta domovinu i djeluje u kinematografijama Švedske, Norveške, Njemačke i Francuske. Jedina tri filma koja je u tom razdoblju snimio u Danskoj su »Listovi iz sotonine knjige« (1921), »Bio jednom« (1922) i »Poštuj svoju suprugu« (1925).

U 30-im godinama, nakon što je teško prebrođena kriza nastala pojavom zv. filma, proizvodnja komerc. filmova se povećava, no samo povremeno se javljaju djela veće umj. vrijednosti. Vrednija ostvarenja su dokum. žanra, npr. »Eskim« (1930) Georgea Schneevoigta, prvi dan. dugometražni zv. film; isti autor potom snima igr. film »Hotel Paradis« (1931), a kasnije se posvećuje isključivo komedijama. Početak obnove označuje Poul Henningsen snimivši socijalni »Film o Danskoj« (1935), koji se smatra početkom renesanse dan. kinematografije. U tom razdoblju Christensen se vraća iz SAD i snima »Djecu rastave« (1939). God. 1938. osnovana je Državna filmska centrala (Statens Filmcentral), kojoj pripada i dan. kinoteka (Dansk Filmmuseium, osnovan 1941) s ciljem da razvija film kao umjetnost. Četrdesetih godina proizvodnja igr. filmova ponovno raste — na petnaestak godišnje. Za II svj. rata, Centrala potiče redatelje, među kojima se najviše ističu braća Karl Roos i Jørgen Roos, Theodor Christensen, Astrid i Bjarne Henning-Jensen, Ole Palsbo, na obrađivanje tema koje bi podržavale duh porobljena naroda. Najvećim dijelom, dan. film za rata ipak oponaša trivijalne melodrame iz faš. Njemačke. Nasuprot tome, u tom periodu Dreyer stvara nekoliko dokum. filmova, te dugometr. film »Dan gnjeva« (1943). Ostali istaknuti redatelji su Lau Lauritzen (sin čuvenog komičara) koji s Bodil Ipsen režira »Izbačene iz kolosijeka« (1942), a s Alice O'Fredericks »Porođaj« (1945), u kojem je izravno prikazan proces rađanja, zatim Johan Jacobsen s filmom »Osam akorda« (1944), te jednim od prvih filmova o dan. oslobodilačkom pokretu — »Nevidljiva armija« (1946). Najpotresniji film s temom antinacističkog otpora u Danskoj svakako je »Uzmi što želiš« (1947) Ole Palsboa, uz Astrid i Bjarne Henning-Jensena te Dreyera, najistaknutijeg dan. redatelja neposredno nakon oslobođenja. Henning-Jensenovi su osvojili jednu od prvih međunar. nagrada za Dansku u Veneciji 1955 — za dokum. film »Gdje se planine viju« (1955), iste godine kada Dreyer dobiva Zlatnog medvjeda u Berlinu za »Riječ« (1955). Među mlađim redateljima smislom za moderan film. izraz pažnju pobuđuju Erik Balling s filmom »Igrati se skrivača« (1956), Palle Kjaerulf-Schmidt s filmom »Vikend« (1962) i Henning Carlsen s proslavljenom slobodnom ekranizacijom Hamsunovog romana »Glad« (1966), te Mogens Vemmer i Knud Leif Thomsen.

Organizaciju dan. kinematografije karakterizira nekoliko institucija koje djeluju na širem društv. planu. Odluke o izdavanju dozvola za otvaranje kino-dvorana još od 1922. donosi funkcionar kojeg postavlja ministar pravde i kulture na prijedlog Filmskog savjeta ministarstva (savjet se sastoji od dva predstavnika film. prikazivača i pet predstavnika iz raznih kulturno-umj. organizacija). Obično se za navedenog funkcionara predlaže neka istaknuta ličnost s područja kazališta ili filma (Asta Nielsen i Dreyer su također obavljali tu funkciju). Film. savjet također upravlja državnim Filmskim fondom i Filmskim institutom koje financira porezom na prikazivanje komerc. filmova te drž. dotacijama za djela kult. i umj. značenja. U skladu s ovakvom politikom, još 1932. osnovao je poduzeće Kulturni film, specijalizirano za proizvodnju dokum., znanstvenih i dr. obrazovnih filmova. Ovim poduzećem upravlja savjet sastavljen od predstavnika raznih kult. i prosvjetnih institucija. God. 1966. osnovana je visoka film. škola (Danske Filmskole) koja pripada Filmskoj centrali.

Od 70-ih godina D. proizvodi oko 20 igr. filmova i više od 50 dokum. i drugih kratkometr. filmova godišnje. Više od polovine dugometr. proizvodnje financira Filmski institut. Izvan ove produkcije, zbog ukidanja cenzure 1968, u Danskoj se snima na stotine »mekih« i »tvrdih« pornografskih filmova koji se eksponiraju po čitavom svijetu. Osobitu popularnost (i u nas) stekli su filmovi iz serije »Ja žena« šved. redatelja Maca Ahlberga i seksi-komedije iz serije »...u krevetu« Johna Hilbarda, s Ole Søltøftom ili Sørenom Strømbergom u gl. ulogama. Najvišim dometom u tom žanru kritičari smatraju djelo »Mirni dani u Clichyju« (1970) Jensa Jørgena Thorsena Enna.

U umj. filmu dan. kinematografija 70-ih godina daje vidne rezultate. Grupa mladih redatelja stvara dokum. i igr. filmove koji se odlikuju znatnim umj. vrijednostima, iako se rijetko pojavljuju u inozemstvu. Osim Henninga Carlsena, ozbiljnu tematiku obrađuju: Jens Ravn filmom »Čovjek koji je izmišljao stvari« (1969) u žanru fantastike; Claus Ørsted filmom »Djelo đavola« (1972), u kojem putem banalnog ubojstva analizira soc. probleme; Nils Malmros čiji film »Mališan« (1977) prikazuje seksualno sazrijevanje adolescenta; Anders Refn u filmu »Policajac« (1978), iako u detektivskom žanru, iznosi soc. aspekt odnosa između građanâ i čuvarâ reda; Hans Christensen filmom »Per« (1975), o mladom prijestupniku iz kopenhagenskog predgrađa i pravim uzrocima njegovih izgreda; Gert Fredholm sa »Slučajem nestalog službenika« (1971) rađenim na osnovi istoimenoga socijalno-psihol. romana Hansa Scherfiga; Lise Roos čiji dokum. filmovi »Djevojka Silke« (1971) i »Proces rađanja« (1972) sadrže feminističku notu; Christian Braad Thomsen, inače film. kritičar, snimio je poludokum. film »Rođeni u patnji« (1979) prema uzoru film. intervjuâ Ch. Markera; Esben Højlund Carlsen režirao je »Devetnaest crvenih ruža« (1974) prema romanu Torben Nielsena; Peter Refn nastupio je s jednim eksperimentalnim igr. filmom u kojem sudjeluju neprofesionalni glumci te filmom »Ljubičice su plave« (1976) s temom o sukobu između romantičnoga i isključivo seksualnog doživljaja ljubavi; Per Holst se u filmu »Otpušten« (1973), s Bibi Andersson, bavi sudbinom čovjeka otpuštenog s posla nakon 45 godina rada; Jørgen Leth u filmovima »Dobro i zlo« (1975) i »Izlet u pakao« (1978) analizira psih. traume sportašâ; Henrik Strangeup filmovima »Bračna tragedija« (1974) i »Zemlja je ravna« (1978), gorkom satirom na ljudske naravi, odn. psihol. komedijom o malograđanskoj sredini; ističu se i Lars von Trier, te redateljice Annelise Meineche, Kirsten Stenbock i Annelise Runberg (dan. kinematografija je po broju redateljica jedna od prvih u svijetu).

Među zab. filmovima ima i takvih koji nadilaze nivo jeftine komerc. zabave, primjerice pojedine epizode popularne serije komedija o Olsenovoj bandi u režiji Erika Ballinga, uz Gabriela Axela (»Crveni plašt«, 1967) najistaknutijeg redatelja komerc. filmova. U Danskoj su snimljeni i značajni koprodukcijski filmovi »Kralj Lear« (1970) Petera Brooka i »Večernja zemlja« (1977) Petera Watkinsa; 80-ih godina koprodukcije su sve češće.

Mnogobrojni film. klubovi igraju značajnu ulogu u širenju film. kulture. Više od 60 klubova (s blizu 20 000 članova) povezano je u Udruženje danskih filmskih klubova; Udruženje također uvozi one značajne filmove iz inozemstva koje komerc. distributeri ne otkupljuju, organizira seminare, kurseve i predavanja, a potpomaže i snimanje amat. filmova. Od 1978, u gradiću Holbaeku se održava festival domaćih film. ostvarenja.

LIT.: 50 aar i dansk film, København 1956; M. Engberg, Den danske stumfilm 1903—1930, København 1968; E. Neergaard, The Story of the Danish Film, København 1963; M. Peetz-Schou, The Cinema in Denmark, København 1970.