NOVAKOVIĆ, Radoš

NOVAKOVIĆ, Radoš, redatelj i scenarist (Prokuplje, 13. VII 1915 — Beograd, 11. I 1979). Iz ugledne srp. porodice, unuk političara i učenjaka Stojana N. Završio Pravni fakultet u Beogradu, potom (1939) upisao Otsek za pozorišnu umetnost Muzičke akademije u Beogradu. Široke kulture, veoma osobena i progresivna ličnost, još u gimnazijskim danima privlačili su ga različiti oblici stvaralaštva. Ujesen 1944 (od prvih dana u oslobođenom Beogradu) rukovodi Filmskom sekcijom Propagandnog odelenja Vrhovnog štaba NOV i POJ i učestvuje u snimanju prvoga film. žurnala. God. 1945. režira jedan od prvih dokum. filmova — srednjometr. Korake slobode o obnovi zemlje viđenoj kroz prvomajsku paradu. Sljedeće godine realizira više propagandnih filmova i reportaža te 2 dokumentarna: U ime naroda o suđenju Draži Mihailoviću i Nova zemlja, neku vrstu anticipacije Bulajićevog Vlaka bez voznog reda (1959). U isto vrijeme, svjestan raskoraka između razdoblja socijal. realizma (u kojem i sâm djeluje) i ukupnih dometa film. umjetnosti, N. je u toj prvoj fazi domaće kinematografije pokrenuo i uređivao prvi film. časopis poratne Jugoslavije »Film« (1946-49), čiji pojedini tekstovi (pa i njegovi) i danas imaju značajno mjesto u jugosl. teoriji filma. Njegov igr. prvijenac Sofka (1948), po romanu Nečista krv B. Stankovića u adaptaciji A. Vuča, prvi je domaći projekt realiziran autentičnijim jezikom filma koji — nasuprot vremenu heroike NOB-e — zalazi u svijet strasne romantike starog Vranja; nesumnjivo je utjecao na daljnje tokove razvoja domaćeg filma, ali ga tek novija kritika procjenjuje — s obzirom na vrijeme nastanka — kao djelo od izuzetnog značaja. Oslanjajući se pretežno o književnost (kao razvijeniji oblik stvaralaštva), N. se potpuno posvetio temi rata. Sljedeći film, Dečak Mita (1951) po scenariju O. Daviča, o dječaku koji se iz okupiranog Beograda probija na oslobođeni teritorij, doprinos je životnijem viđenju stvarnosti (prvi je put u domaćem filmu slobodnije prikazana ljubav). Roman D. Ćosića Daleko je sunce, prekretnica u poimanju rata i revolucije, u adaptaciji J. Kulundžića (1953) poslužio je Novakoviću da iskaže svoje viđenje rata kroz dramu seljaka koji, zbog odbijanja da s odredom napusti obranu rodnog kraja, biva streljan u interesu discipline; imao je snažan utjecaj na razvitak žanra. Nastavljajući u istom i srodnim žanrovima, režirao je i sljedeće filmove: jugoslavensko-norv. koprodukciju Krvavi put (1955, sa K. Bergstromom) po scenariju norv. književnika S. Evensmoa, dramu Norvežanina, prijatelja jugosl. ratnih interniraca u Norveškoj; Pesma sa kumbare (1955), bizarnu ljubavnu priču tur. djevojke i ustanika u doba Prvoga srpskog ustanka; Vetar je stao pred zoru (1959) po scenariju A. Vuča, o problemu sumnje u izdaju djevojke iz Pokreta; Pesma (1961, Velika Brončana arena na festivalu u Puli) prema istoimenom romanu O. Daviča; Bekstva (1968) po motivima romana Robija O. Daviča. Izvan takve orijentacije režirao je krim. film Operacija Ticijan (1963).

Posljednjih godina života bio je višestruko aktivan; u doajenski nonšalantnom ritmu objavljivao je eseje i teorijske rasprave te prvu Istoriju filma (Beograd 1962) na srpskohrv. jeziku. Od poč. 60-ih godina povremeno je predavao na Akademiji za pozorišnu umetnost u Beogradu (kasnije Akademiji za pozorište, film, radio i televiziju), gdje je od 1966. bio nastavnik film. režije, potom redoviti profesor, dekan te rektor Univerziteta umetnosti. God. 1956. jedan je od osnivača (i prvi upravnik) beogradskog Ateljea 212, s idejom »da svaka predstava bude doživljaj, senzacija, nešto neočekivano, van klišeja i serija«; takav repertoar, formiran u tzv. periodu Radoša Novakovića, i danas je osnovna orijentacija te kuće.

Iako dio kritike smatra da u svojih 9 pokušaja na igr. filmu nikada nije do kraja ostvario cjeloviti rezultat, njegova pionirska nastojanja bila su nesumnjivo iznimno poticajna za razvoj filma u Jugoslaviji.

Ostali filmovi — kao redatelj (dokumentarni): Ansambl SSSR-a u Jugoslaviji (1946); Proslava Prvog maja 1946. (1946); Juliska krajina (1946); Prolećni kros (1946); Smotra mladosti (1947, sa G. Gavrinom i V. Nanovićem); Voz 05-011 (1953); kao koscenarist (igrani): Bila sam jača (G. Gavrin, 1953); Vojnik (G. Breakston, 1966); Soledad (J. Audry, 1967).