SERIJAL

SERIJAL, naziv za skupinu filmova (i po više od 20) objedinjenih jedinstvenim zapletom formiranim oko istih likova, koji se proteže kroz sve filmove i raspliće, dovršenjem priče, u posljednje prikazivanomu. Prema tome, S. je zapravo jedno cjelovito film. djelo koje se sastoji od više dijelova prikazivanih zasebno, kao nastavci prethodnoga, i to najčešće u precizno planiranomu repertoarnom, prikazivačkom ritmu. Različito od → serije u kojoj svaki film predstavlja fabularno zaokruženu cjelinu (a s kojom dijeli mnoge sličnosti: isti žanrovi, stilske i strukturne karakteristike, proizvodna operativa tipična za tzv. → serijski film, populistička orijentacija), svaka »epizoda« serijala dovršava se u toku (»usred«) nekoga fabularnog segmenta, nekoga uzročno-posljedičnoga događajnog niza, s jasnim naznakama (u radnji, završnim natpisima) da će se njegov produžetak i/ili ishod zbiti u sljedećem filmu (u njegovu početku). Zbog učestalosti završavanja nastavaka serijalâ u iznimno dramatičnim trenucima radnje, a prema reprezentativnom primjeru junakinje koja na izmaku snage visi nad ponorom očekujući spas, za takav svršetak (a ponekad sinonimno i za sve serijale /osobito u akcionim žanrovima/) uvriježio sa naziv »cliffhanger« (engl. cliff: stijena, litica; hang: visiti); da bi se gledatelji podsjetili na prošli nastavak, posljednji kadrovi prethodnoga često se ponavljaju u početku idućega.

Pojava serijala tumači se kao film. odvjetak novinskog romana-feljtona ili romana koji se izdaje i prodaje u nastavcima; to dokazuje i činjenica da su svojedobno (oko I svj. rata) nastavke serijalâ pratile sadržajem korespondentne priče koje su izlazile sl. ritmom, pa se za njih u Francuskoj udomaćio naziv → ciné-roman (koji se ponekad upotrebljava i za S. u cjelini). Drugi proizvodno-prikazivački »model« po kojem je S. nastao jest serija, koja se javila nešto ranije (i u kojoj se pojedine epizode znaju povezivati, »nastavljati« na način sličan serijalu); S. međutim neko vrijeme još efikasnije privlači publiku, izravni je je »obvezujući« na nove odlaske u kino, pa stoga predstavlja i jedinstven kinemat. žanr.

Iako je već u doba nastanka kritiziran zbog trivijalnosti sadržajâ, šabloniziranosti režije (pa i glume), općenito i zbog »povlađivanja nerazvijenu ukusu«, S. je ponekad oduševljavao domišljatošću i ingenioznošću pojedinih režijskih i dramaturških rješenja. Neka vrsta »naive« film. umjetnosti, bio je vrlo popularan u najširim slojevima publike, ali je svojom nepretencioznošću, spontanošću i »pučkim« obilježjima privlačio i avangardne ličnosti umj. života (npr. G. Apollinairea, L. Aragona, A. Bretona, B. Cendrarsa i dr.). Uglavnom zanemarivani od film. kritičarâ i povjesničarâ, pojedini serijali (a posebno sâma forma »filma u nastavcima«) doživljuju kritičarsku revalorizaciju i rehabilitaciju poč. 60-ih godina — pod utjecajem trenda temeljitih provjeravanja opusâ mnogih redatelja (u okvirima → autorske kritike), potom i novih teorija o film. žanru, a osobito zbog naglog razvitka zanimanja za proučavanje stripa (»camp«) kojem S. predstavlja svojevrsni film. pandan.

Iako se već u mnogim serijama zamjećuje tendencija povezivanja pojedinih epizoda (npr. u »Nicku Carteru« V. Jasseta), prvim pravim serijalom smatra se »Što se dogodilo Mary?« (1912, 12 nastavaka) kompanije Edison, za kojim ubrzo slijede »Kathlynine pustolovine« (1913, 13 nastavaka) tvrtke Selig. Za popularnost serijala najvažnije su »Paulinine opasnosti« (1914, 10 epizoda) kompanije Pathé-USA, pod red. supervizijom → Louisa J. Gasniera i s → Pearl White u naslovnoj ulozi, te odmah potom »Elainini pothvati« (1914) s gotovo istom ekipom. Uspjesi tih serijala potiču njihovu proizvodnju i u Francuskoj (npr. »Vampiri«, 1915, u 9 epizoda, te → »Judex«, 1917, u 12 epizoda → Louisa Feuilladea), Njemačkoj (npr. → »Homunculus«, 1916, → Otta Ripperta, te »Joe Debbs« i »Stuart Webbs«, oba 1917, → Joea Maya) i Italiji (npr. »Sivi miševi«, 1918, → Emilija Ghionea). Ipak, zbog opsega i efikasnosti tamošnje proizvodnje, najviše serijala nastaje u SAD (tako: 1914-6; 1915-13; 1916-18; 1920-28). Veliku popularnost (međunar. ili lokalnih razmjera) imali su u nij. razdoblju sljedeći serijali: »Pustolovine Tarzana« (1920) kompanije First National u SAD, »Tih Minh« (1919, 12 nastavaka) L. Feuilladea i »Rouletabille« (1922, 10 nastavaka) Marcelina Hernija Fescourta u Francuskoj, »Gospodarica svijeta« (1922, 8 nastavaka) J. Maya u Njemačkoj, više serijala Lucija D’Ambre u Italiji i dr. U zv. razdoblju S. se većinom proizvodi u SAD, 30-ih godina i s nekadašnjim intenzitetom u najpoznatijim kompanijama (Columbia, Universal, RKO, Republic), većinom u žanru krim. filma ili vesterna (često preuzimajući motive i junake iz poznatih stripova), ponekad s nekima od budućih velikih zvijezda (npr. → John Wayne). Najveću popularnost uživaju oni s glumcem → Busterom Crabbeom (npr. »Flash Gordon«, 1936, i »Buck Rogers«, 1939), oni u režiji »kralja serijala« → Williama Whitneyja te detektivski »Dick Tracy« (1937). Nakon II svj. rata i popularnost i kvaliteta serijalâ naglo opada, a povećana dužina cjelovečernjih filmova isključuje ih iz film. programa; osim toga, zamjenjuju ih tv-serijali (kao što su, kasnije, i u nas popularni »Gradić Peyton«, »Dugo toplo ljeto«, »Dallas«, »Dinastija« i dr.). Kao posljednji serijali obično se navode »Superman« (1948), »Batman i Robin« (1950), te »Kralj Konga« (1952) s Crabbeom u gl. ulozi.

LIT.: K. C. Lahue, Continued Next Week, University of Oklahoma Press 1964; K. C. Lahue, Bound and Gagged: The Story of the Silent Serials, New York 1968; A. G. Babour, Days of Thrills and Adventure, New York 1970; K. Weiss/E. Goodgold, To Be Continued, New York 1971; R. W. Stedmam, The Serials, University of Oklahoma Press 1971.