INDIJA

INDIJA. Prve film. projekcije održali su operateri braće Lumière u Bombayu već 1896, netom po otkriću kinematografa. Jedno od prvih poznatijih imena koja su snimala na području Indije jest snimatelj Lumièreove kompanije Maurice Sestier. Film. industrija u Indiji razvija se već prije I svj. rata, osobito u Bombayu, a pionirom ind. filma (uz Baburaoa Paintera) smatra se Dada Saheb Phalke, scenarist, redatelj, snimatelj, scenograf i kostimograf svojih filmova; on je u ind. kinematografiju uveo žanr mitologijskog filma, uglavnom baziranog na drevnim epovima »Ramayani« i »Mahabharati« (npr. film »Raja Harish Chandra« iz 1913). Dvadesetih godina proizvodnja filmova ponajviše se razvila u Bombayu (država Maharashtra) i u Calcutti (Bengal), zbog znatnog ulaganja kapitala te stručnijega teh. osoblja. Unatoč tome, posao nije bio dobro organiziran, a proizvedeni filmovi bili su niske sadržajne i teh. razine. Pojavom zv. filma, u Indiji (koja ima 26 gl. jezičnih skupina) dolazi do neminovnog »raspršivanja« industrije. Središtem ipak ostaje Bombay (s produkcijom filmova na jeziku hindi, koji je nakon stjecanja nezavisnosti postao oficijelnim jezikom), a kao konkurent javlja mu se Madras, središte državâ Kerala, Karnataka, Tamil Nadu i Andra Pradesh. Proces decentralizacije potom se nastavio; tako, među državama Juga, Kerala ima svoj studio u Trivandrumu, Karnataka u Bangaloreu, Andra Pradesh u Hyderabadu, no Madras (filmovi na jeziku tamili, jednom od najrasprostranjenijih na Jugu Indije) ostaje i dalje gl. centrom. Sedamdesetih godina Indija raspolaže sa 68 studija, diljem države. Od dva najznačajnija središta Bombay je 1946. imao 77 posto, a Madras 11 posto film. proizvodnje, 1959. Bombay 38, a Madras 46 (taj razvoj najviše zahvaljuje producentima S. Vasani i A. V. Meiyappanu koji su filmove počeli snimati paralelno na jezicima tamili i hindi). Tu praksu uvode ubrzo i dr. studiji, pa uz svoj regionalni jezik, zbog efikasnije eksploatacije, često snimaju verziju i na službenom hindiju. S obzirom na vrlo rasprostranjeni jezik bengali, diobom zemlje (dvije trećine pripadaju današnjem Bangladešu), producenti iz Calcutte (gdje je pionir umj. filma P. Ch. Barua, koji je utjecao na najistaknutije starije predstavnike bengalskog filma Nitina Bosea, Debakija Kumara Bosea i Bimala Roya), izgubili su svoje prirodno tržište. U sedam desetljeća svog postojanja indijska se kinematografija uvrstila među brojem najjače u svijetu. Tako 70-ih godina proizvodi prosječno između 400 do 700 igr. filmova godišnje. Inače, broj indijskih igr. filmova kretao se od 10 u 1931. i 165 u 1941. do 420 u 1971. i 750 u 1980. godini. Treba istaknuti kinematografije juž. država Indije: Jug je 1973. proizveo 252 filma, 1975 — 288, 1978 — 311, a 1979 — 375, što čini prosječno više od 50% cjelokupne ind. proizvodnje u tom razdoblju (1979. čak 63%); razlog tome su velike porezne olakšice u juž. državama, posebno Kerali i Karnataki, te zbog toga što se filmovi na tamošnjim jezicima tamili i telugu gledaju i u Maleziji, Singapuru, Šri Lanki i nekim zemljama Ist. Afrike. Unatoč velikom broju proizvedenih igr. filmova u Indiji i činjenici da broj kinematografa nije adekvatan broju stanovnika, komercijalni se film u Indiji gotovo redovito isplaćuje (zbog toga, ind. film je među onima koji su — u svjetskim razmjerima — najviše oporezovani /čak i do 75% utrška/). Na više od 600 milijuna stanovnika postoji tek nešto oko 10 000 kinematografa, koji se nalaze uglavnom u velikim i većim gradovima (od tog broja, oko četvrtina su pokretni kinematografi). Broj gledalaca je, međutim, dovoljan da relativno brzo pokrije troškove proizvodnje filma, gdje najveću stavku čine glum. honorari. Komerc. mrežom vladaju »svemoćni« distributeri, koji ujedno dirigiraju i proizvodnjom, određuju sadržaje filmova, traže određene glumce te žele filmove koji se zalažu za obiteljsku lojalnost, religioznost, kastinsko svevlađe i mistične legende. Uvoze godišnje oko 200 stranih filmova (od toga 60% američkih, 20% sovjetskih), a za plasman tih filmova raspolažu sa 600 kinematografa u cijeloj zemlji. Ind. filmove pak izvoze u 118 zemalja — većinom azijskih i afričkih. U tako razvijenoj kinematografiji konfekcijskog tipa distributeri podržavaju i kult zvijezdâ. Ima ih stotinjak, vrlo dobro plaćenih, razmaženih i na sve strane rasprodanih. Poslije II svj. rata kult zvijezdâ se razvio do monstruoznih razmjera, pa se znakom kvalitete nekog glumca smatra istovremena zaposlenost i u desetak filmova, što je također i znak financ. prosperiteta. Tipovi su shematizirani i tipizirani, pa jednom formiran lik kao da ostaje za »sva vremena«, s malim varijantama osnovnog tipa — ljubavnika, lopova, smutljivca, hohštaplera, siromaha, feudalca ili nasilnika. Svojevrsna vezanost za polit. strujanja dovodi glumce i u upravno-operativne službe, pa je tako M. G. Ramachandra, omiljeli glumac, bio od 1977. više godina na položaju premijera države Tamil Nadu. Kultu zvijezdâ pridonio je i krug ind. gledalaca, proširen poslije II svj. rata; nije to više srednja klasa (nekad anglofilski nastrojena), koja je tražila brit. i am. filmove, nego financijski nešto slabija, ali brojem neusporedivo nadmoćnija klasa namještenikâ, radnikâ, trgovacâ, obrtnikâ te najširi krug seljakâ.

Posebna je značajka (uvjetovana brzim amortiziranjem u film uloženog novca) pojava velikog broja producenata koji proizvedu jedan jedini film, a zatim nestaju; većina proizvodnje odvija se ipak u nekoliko velikih film. poduzeća (u Bombaju produkcije B. R. Chopre, S. Mukherjeea i Raja Kapoora; u Madrasu kompanije A. V. M., Gemini, Vasu Menon i Vijaya). Osim onih s privatnim kapitalom postoje i stanoviti oblici drž. pomoći u proizvodnji filmova. Tako je Filmska financijska korporacija (Film Finance Corporation, skr. FFC) osnovana već 1960, te je kroz narednih 20 godina omogućila da se uz bolje uvjete snimi stotinjak filmova. Korporacija potpomaže snimanje filmova (pomoć ide i do 75% budžeta filma) skromnijeg opsega, brine se za distribuciju tih filmova, pomaže snimanje 16mm filmova za klubove, sveučilišta i kult. ustanove, kopira strane filmove te otvara male kino-dvorane u gradovima. Tu pomoć su koristili uglavnom mlađi i još nedovoljno afirmirani autori, ali i dvojica najznatnijih ind. filmskih redatelja Satyajit Ray i Mrinal Sen. Filmovi u proizvodnji FFC-a nailazili su na otpor, s obrazloženjem da su ekskluzivni, da nisu za široku publiku, da se novac ionako siromašne zemlje uludo troši. Pravi je razlog bio taj što distributeri nisu bili skloni filmovima u kojima se iskazuju kritički sudovi o ind. društvu. Autore tih filmova, mahom mlađe ljude, svrstavali su u »novi val« ind. filma, iako među tim autorima nije bilo nikakve koherentnosti ni zajedništva. Unatoč svemu, neki su autori »novog vala« ipak dospjeli do šireg auditorija, pogotovo ako su snimali na jeziku hindi. Slične zadatke kao FFC ima i Korporacija za razvoj nacionalnog filma (National Film Development Corporation) iz države Karnataka, ali je manjeg opsega.

Fizionomija novije ind. kinematografije, u 70-im godinama a i kasnije, obilježena je različitim putovima, kojima se pojedini autori nastoje uklopiti u veliku komerc. mrežu, da ne bi ostali u zabranu altern. filma. Neki su autori pokušali kompromisom postići bar polovične uspjehe; tu se ističu Basu Chatterjee, Shivendra Sinha i Kantilal Rathod, koji su odbacili plesove i pjesme u svojim filmovima, ali su priču ostavili na prizemnoj razini sentimentalizma i najjednostavnijeg iskaza, čiji junaci trpe neke nezgode, da na koncu ipak pronađu spokoj i sreću. Fiz. strana ljubavi i tu je zanemarena (cenzura ne dopušta ni spajanje usana), no uza sve to postoji opasnost da i takve filmove proguta i neutralizira komerc. mreža.

Ind. kinematografija u velikoj je mjeri izolirana od tokova cjelokupne svjetske kinematografije. Tematiku, kao i dramaturgiju ind. filma evroam. filmska publika teško prihvaća. Sa sadržajima gotovo redovito melodramskog karaktera, a uz naglašeni sentimentalizam, film. priča sporo se odvija, bez aluzijâ je i bez elipsâ, redovno prekidana brojnim plesnim točkama i pjesmom (rodonačelnikom takvog filma smatra se A. M. Irani) te obiljem komičnih prizora. Takva stereotipnost, kao i velika dužina, odbijaju podjednako i distributere i publiku dr. podneblja. Također, izvan Indije djeluju zastarjelo i staromodno sadržaji s problemima kastinstva, miraza, nasilne udaje, relig. nasilja i dr. tipično ind. značajki.

Konfekcijski karakter te ogromne proizvodnje nalagao je tematsku monotoniju: da bi zadovoljio što širi krug domaćih gledalaca, indijski se film spušta na najniži »zajednički nazivnik«, valjan istodobno i za građanina i za seljaka. Takav komerc. film nadomješta masi ind. gledalaca nekadašnji tradic. pučki teatar s obveznim pjesmama i plesovima. Osim toga, film je u Indiji postao najjeftinijom zabavom za milijune siromašnih stanovnika zemlje sa 70% nepismenih, kojima ponajbolje odgovara spektakl daleko od realnosti, s osloncem na brojne mitove ind. prošlosti. Film kao pronalazak evr. civilizacije čini se da je ostao tuđ ind. duhu. On preuzima tehniku, ali je strukturiran po vlastitim običajima starinskog teatra, gdje se u labavoj dramaturgiji smjenjuje didaktika sa simplifikacijom, neprirodnošću i konformizmom. Gledalac to prihvaća, jer u ind. filmu nalazi tradic. naslijeđe pristupa vlastitom životu. Tzv. obiteljski film (jedan od omiljenih žanrova) glorificira običaje i rituale, autoritet patrijarhalnog života, dok za gledaoce velikih gradova ind. film »servira« krim. sadržaje, uz obilje nasilja i senzacionalizma. Napokon, sveprisutni element moraliziranja vraća, na kraju filma, bludnice i razbojnike na pravi put vrline, što pak odgovara ukusu samo ind. publike.

U konceptu ind. komercijalnog filma postoji i pravilo repeticije: oponaša se svaki uspjeli komerc. film, bilo da potječe iz vlastitoga ind. repertoara, bilo iz tuđega, pa se zato svake godine pojave neki filmovi koji oponašaju strane formule, čak i uspjelih am. vesterna (tako je svojevrsni ind. vestern »Sholay«, 1976, Ramesha Sippyja prikazivan u Bombayu 145 tjedana, a vrlo uspješan bio je i u dr. centrima).

Kao opozicija komercijalnome, tradicionalističkom filmu ipak se već relativno rano javljaju filmovi pojedinih kritički nastrojenih autora, s tematikom koja izvire iz suštinskih suprotnosti ind. društva: postojanje »nedodirljivih«, traumatičan položaj žene u strogome patrijarhalnom sustavu, žestoki sudari vjerskog karaktera te neizrecivo siromaštvo ogromnog sloja seljačkog puka, sa sve bolnijim sukobima starog društva s civilizacijskim strujanjima evroam. izvora. Prvi takvi filmovi proizvodili su se u kompaniji Bombay Talkies Studio, osnovanoj 1936 (npr. oni V. Shantarama).

Metodom neorealizma već je Bimal Roy 1952, u filmu »Dvije pregršti zemlje«, govorio o sirotinji u Calcutti te o samovolji veleposjednika, kao što je o gladi posvjedočio režiser Khwaja Ahmed Abbas (inače i autor komerc. filmova s vrlo popularnim glumcem Rajom R. Kapoorom) u filmu »Grad i snovi« (1964), snimajući na pločnicima Bombaya, ili kao što je redatelj Mehboob Khan u filmu »Majka Indija« (1979) izveo pred gledaoce povorke izrabljivanih seljaka. Poč. 50-ih godina javlja se i najveće ime ind. filma — Satyajit Ray, prvi koji je svijet Indije (osobito one na razmeđi sela i grada — tzv. »Trilogija o Apuu«) približio gledateljima u svijetu, dobivši štoviše i najveća priznanja na najrenomiranijim festivalima. Iako radi u Calcutti, stvarajući filmove na bengalskom (dakle, manjinskom jeziku), Ray je dao poticaja rastu umj. aspiracijâ u svojoj sredini, pa se u Bengalu javljaju novi značajni redatelji, u prvom redu Mrinal Sen, zatim Ritwik Ghatak, Hriskikesh Mukerjee i Salil Chowdhury. Od ostalih, kao značajna stvaralačka osobnost sredinom 60-ih javlja se Amerikanac James Ivory koji, radeći u Indiji (na jeziku hindi), otkriva proturječnosti suvremenoga ind. društva. S jačim naglaskom na analizi društv. prilika veći je broj autora počeo govoriti tek poč. 70-ih godina (premda se i njihovim sveukupnim opusom nije osobito podigao prosjek ind. filma — kako s obzirom na stupanj društv. angažmana, tako ni s obzirom na umj. vrijednost). Tako, Awtar Kaul u filmu »Vlak iz Benaresa« (1973) upozorava na despotizam oca u ind. obitelji; Shyam Benegal iz države Andra Pradesh (jezik telugu, ali snima i na hindiju), uz Raya i Sena najpoznatiji u inozemstvu, u filmu »Pucanj« (1974) ocrtava sistem veleposjedničke tiranije; Rama Reddy u filmu »Pogrebni ceremonijal« (1971) dovodi u pitanje krute kastinske zakone; Vasudeva Nair u filmu »Čistoća« (1974) govori o besprimjernom siromaštvu, a Girish Karnad u filmu »Šuma« (1973) opisuje ind. selo još uvijek u okovima feudalnih odnosa.

Odnosi hindusâ i muslimanâ, ključna i egzistencijalna tema ind. društva, rjeđe se i s oprezom prikazuje. U filmu »Vruć vjetar« (1973) redatelj M. S. Sathyu opisuje obitelj ind. muslimanâ koji sele u Pakistan u tragičnim uvjetima; tu je ocrtan tragičan lik oca koji ne želi preseljenje, jer smatra Indiju svojom domovinom. Snimljen na jezicima hindi i urdu, film se objektivno odnosi prema problemu, a imao je podjednako uspjeha i u publike i u kritike. Osebujni redatelj Mani Kaul nije pak mogao prodrijeti u normalnu komerc. mrežu, jer je ostao izrazito intelektualiziran i bez ikakvih sadržajnih i formalnih ustupaka širokim masama gledalaca, sineast izrazito oslonjen o uzore iz evr. filma; djelima »Kruh svagdašnji« (1970), »Dan prije mjeseci kiše« (1971) i »Neodlučnost« (1973) dao je obrasce kontemplativnog filma, bez uobičajenih dramaturških standarda. Sličnu sudbinu režisera svojevoljno zatvorenog u elitističku izolaciju ima i Kumar Shahan, lijevo orijentirani autor, koji u filmu »Ogledalo iluzijâ« (1972) kritički ocrtava kulturu zatvorenog brahmanstva, iz kojeg se nastoji, svim silama, iščupati mlada djevojka. Oba autora oblikom kazivanja daleko su od čvrsto ukorijenjenih navika gledalaca koje je komerc. film navikao na potpunu pasivnost. Kritiku uskogrudnosti brahmanstva izriče i John Abraham u filmu »Magarac u brahmanskom selu« (1978); o ženi koja bez muža gubi identitet u ind. selu govori Ali Musaffar filmom »Rastanak« (1978); tragičan položaj mlade udovice tumači redatelj Girish Kasaravali filmom »Ritual« (1977); o snazi tradicije u obitelji govori režiser Addoor Gopalakrishnan u filmu »Uskrsnuće« (1977), kao i u filmu »Vlastiti izbor« (1976); o »nedodirljivima«, poniženoj i potpuno obespravljenoj kasti, snima T. S. Nagabharana film »Pomračenje« (1980), predočavajući paniku koja nastaje kad u selu nitko ne želi ukopati umrloga »nedodirljivog«; o sudaru evr. civilizacije i ind. tradicije Basu Bhattacharya snima filmove »Iskustvo« (1972) i »Otkriće« (1974); Anand Pathwardan se u filmu »Valovi revolucije« (1975), potajno snimanom i potajno projiciranom, obara na kastinske predrasude i vjersku historiju (što je česta tema i najmlađeg naraštaja redateljâ).

Sve suštinske elemente ind. društva obuhvatio je u svom film. opusu dokumentarist S. Sukhdev, osobito pojave gladi i siromaštva, a kao urođeno zlo Indije pak prohibiciju, te korupciju kao neizbježnog pratitelja polit. i društv. života; snimao je i filmove o političarima (o Džavaharlalu Nehruu i Indiri Gandhi, te o Lalu Bahaduru Shastriju). Njegovi rijetki izleti na igr. film nisu imali uspjeha, tako da je ostao cijenjen samo kao izuzetan i plodan dokumentarist, nepoznat široj publici.

Vladino film. odjeljenjeima monopol nad proizvodnjom i distribucijom kratkometr. i dokum. filmova i godišnje ih proizvodi oko 150. Kinematografi te filmove moraju projicirati i za njih plaćati određenu cijenu. Krajem 70-ih godina bilo je u Indiji oko 200 film. klubova, a širenju film. kulture pridonio je i Institut za film i televiziju, osnovan 1961. u Pooni (država Maharashtra), na kojem školovanje traje 4 godine. U Pooni se nalazi i ind. kinoteka — National Film Archive of India. U Bangaloreu (država Karnataka) osnovana je Filmska tehnička škola (kao prva te vrsti u Indiji).

Film. festivali, nacionalni i međunarodni, održavaju se u gradovima New Delhiju, Madrasu i Bangaloreu, s time što oni međunarodni ne pripadaju festivalskoj A-kategoriji.

LIT.: B. D. Garga, Kino Indii, Moskva 1935; P. Shah, The Indian Film, Bombay/New York 1950; Indian Motion Picture Almanac and Who's Who, Bombay 1953; P. Šah, Indiskoe kino, Moskva 1956; Indian Film Directory, Madras 1957; E. Barnouw/S. Krishnaswamy, Indian Film, New York 1963; P. WillemenlG. Behroze (urednici), Indian Cinema, London 1980.