DIREKTNI FILM

DIREKTNI FILM (engl. Direct Cinema, franc. le cinéma direct), u nas i izravni film, naziv koji je uveo Albert Maysles da bi okarakterizirao metodu realiziranja filma skupine am. dokumentaristâ: Roberta Drewa, Richarda Leacocka, Dona A. Pennebakera, braće Alberta i Davida Mayslesa, Shirley Clarke, Sidneya Meyersa, Louisa De Rochemonta i dr. Drew (osnivač dokumentarističke film. serije »Time-Life«) najprije predlaže naziv Living Camera, a kasnije će se iz njegovog postupka razviti Candid Camera, tj. princip snimanja događaja skrivenom kamerom koja bilježi reakcije ljudi, dovedenih u nesvakidašnje situacije (najpoznatija je tv-serija producenta Allena Funta iz 1970, u kojoj se ističe film »Što kazati goloj gospi?«, koji prikazuje reagiranje ljudi u situaciji kada potpuno gola djevojka izlazi iz hotelskoga lifta i obraća se gostima pitanjem kako da dođe do sobe br. 602).

Za direktni film bitna je tehnika snimanja s pomoću lake 16mm kamere koju redatelj-snimatelj nosi u ruci, i osjetljiva mikrofona koji precizno bilježi zvuk, posebno dijalog. Redatelj-snimatelj često se obraća pitanjima i odmah bilježi njihove spontane reakcije, bez ikakva prethodnog aranžiranja situacije, a da bi se postigao dojam izvornosti i životne uvjerljivosti, snimaju se najčešće vrlo dugi kadrovi, u kojima snimane osobe, ponekad i bez redateljeve prethodne sugestije ili pitanja, improviziraju pojedine radnje, »imitiraju« svoj svakodnevni život. Tek kasnije, u toku montaže i eventualnog dodavanja komentara, autor unosi u film svoj osobni stav. S takvim obilježjima snimanja taj pokret se izravno nadovezuje na načelo Dzige Vertova o snimanju života »kakav jest« i na njegovu metodu zvanu film-istina i koncept kino-oko. Uz to se direktni film vezuje i uz klas. dokumentaristički pokret s početka zv. filma (Robert J. Flaherty, John Grierson, Joris Ivens), kao i za brit. dokumentarističke škole (Basil Wright, Humphrey Jennings, Lindsay Anderson, Karel Reisz).

S obzirom na jaku ideol. angažiranost, ovaj se pokret dovodi u svezu s filmom istine, strujom koja je gotovo istodobno nastala u Francuskoj (Jean Rouch, Chris Marker, François Reichenbach, Mario Ruspoli). Ovisno o svojim etnografsko-antropološkim shvaćanjima, Rouch i Edgar Morin (autori filma «Kronika jednog ljeta«, 1961), doslovce su preveli Vertovljev termin film-istina kao oznaku svoga snim. postupka (cinéma-vérité). Za razliku od Amerikanaca koji su nastojali, intervjuirajući pojedine ličnosti, ostati što nenametljiviji, franc. dokumentaristi često su zauzimali agresivan stav tokom intervjuiranja i snimanja događaja, pa se zbog toga metoda intervjua smatra bitnom oznakom struje filma istine.

Pod utjecajem pokreta Direct Cinema, kao i cinéma-vérité, formirao se i u Kanadi specifični pokret filma istine. Pionir kan. direktnog filma, Michel Brault, surađivao je kao snimatelj s Rouchom i Ruspolijem u Francuskoj kao i s Leacockom u SAD. Uz pomoć kanadskog National Film Boarda, zajedno s Romanom Kroitorom i Wolfom Koenigom, Brault je ostvario glasovitu seriju »Candid Eye« (1956), sa Gillesom Groulxom film »Raketaši« (1958), a s Claudeom Jutraom »Québec-USA« (1962), koji su utjecali i na pojedine am. redatelje direktnog filma. Značajno je da u Kanadi ovaj pravac (zahvaljujući pomoći koju dokum. filmu pruža država putem National Film Boardu) još uvijek djeluje, dok se u Americi, pa donekle i Francuskoj postupno gasi.

Od ostvarenja direktnog filma posebno se ističu »Predizbori« (1960) Leacocka i Pennebakera, »Divlje oko« (1959) Meyersa, Josepha Stricka i Bena Maddowa, »Trgovački putnik« (1969) braće Maysles i Charlotte Zwerin te »Portret Jasona« (1976) Shirley Clarke. Od filmova koji su posredno navijestili metodu snimanja koju su dosljedno koristili redatelji direktnog filma, treba istaknuti filmove Lionela Rogosina »U Boweryju« (1956) i »Vrati se, Afriko!« (1959). Utjecaj direktnog filma primjećuje se i u mnogim kasnijim politički angažiranim filmovima, kakve su ostvarili Felix Green (»U Sjevernom Vijetnamu«, 1968), Peter Davis (»Prodaja Pentagona«, 1971) i osobito Emile De Antonio, koji u svojim montažnim kolažima koristi arhivski materijal, ali isto tako i neposredno snimljene događaje. Među De Antoniovim filmovima, po oštrini kritičkog stava prema političarima i establishmentu, posebice se ističu »Pozivanje na red« (1963), gorka rekonstrukcija MacCarthyjevih insceniranih suđenja, »Presuda na brzu ruku« (1966), o složenim makinacijama što su vezane za ubojstvo predsjednika J. F. Kennedyja, i »U godini svinje« (1968), o pravom stanju situacije na vijetnamskoj fronti i o porastu negodovanja am. građana protiv rata.

Bez obzira na naziv (Direct Cinema, cinéma-vérité, Candid Cinema), taj pokret u suvremenom dokum. filmu teži ukidanju svake barijere između redatelja-snimatelja i objekta-prizora koji se snima. Adekvatno tome, predmet obradbe je neposredan život, tj. događaji koji se zbivaju izravno pred kamerom. Takav postupak primjenjivan je i na igr. narativne filmove s ciljem da se stvori iluzija autentičnosti i spontanih glum. reakcija. U tome su najviše uspjeha postigli redatelji franc. novog vala (Jean-Luc Godard, François Truffaut, Georges Franju), kao i prethodno tal. neorealizma (Vittorio De Sica, Roberto Rossellini, Giuseppe De Santis), a u novije vrijeme takav postupak koriste mnogi mladi redatelji u Evropi (pa i u nas) i obje Amerike. Jedan od najzanimljivijih eksperimenata u tom smjeru je film »Dnevnik Davida Holzmana« (1967) Jima McBridea, u kome su aranžirani prizori snimljeni na takav »direktan« način da su čak i profesionalni kritičari povjerovali u njih kao u autentične događaje na mjestu snimanja.

LIT.: L. Marcorelles, Éléments pour un nouveau cinéma, Paris 1970; G. Roy Levin, Documentary Exploration, New York 1971; R. Meran Barsam, Nonfiction Film. A Critical History, New York 1973; S. Mamber, Cinéma Vérité in America: Studies in Uncontrolled Documentary, Cambridge/London 1974.