PROPORCIJE FILMSKE SLIKE

PROPORCIJE FILMSKE SLIKE, odnos širine i visine snimljene odn. projicirane film. slike. Ovisno o → formatu negativa i pozitiva, P. se kreću od 1,33 : 1 do 2,85 : 1; specifičan je slučaj projekcija na kružnim ekranima 360° oko gledališta. Različite varijante proporcija film. slike, horizontalno širenje film. ekrana, težnja za perifernom stimulacijom vida i 3-D iluzija te ekrani od 360° proizašli su iz razvojno-teh., tehnol., estradno-senzacionalističkih, estetskih i psihološko-doživljajnih razloga.

W. K. L. Dicksonovim i Th. A. Edisonovim normama → kinetographa iz ranih 90-ih godina XIX st., film. fotogram (sličica) na 35 mm vrpci od 25,4 x 19 mm s odnosom stranica 1,33 prihvaćen je 1909. kao profesionalni omjer nij. filma, a am. asocijacija SMPT 1917. standardizirala je njegove dimenzije sa 24 x 18 mm.

Pojavom zv. filma i optičkoga zv. zapisa na vrpci, smanjuju se dimenzije fotograma nij. filma na 22,4 x 16,02 mm s omjerom stranica 1,37 : 1 (Movietone). To je do pojave širokih ekrana (Wide Screen) osnovni profesionalni omjer koji se djelomice zadržao i do danas (osobito na televiziji). Svi omjeri film. slike veći od 1,33 : 1 nazivaju se Wide Screen (odn. u nas uobičajeno široko platno ili široki ekran).

Paralelno s gl. tokovima razvoja stand. profesionalne tehnologije 35 mm film. formata, pojavljuju se i posebni sistemi i procesi spektakularnih i izvanstand. formata film. vrpce, omjera stranicâ i projekcijâ film. slike. Multi-film sistemi s projekcijama na kružnim ekranima od 360° pojavljuju se sa Cinéoramom (Pariz 1896) R. Grimoin-Sansona koja koristi deset projektora, Technirama sa šest 35 mm projektora i anamorfotskim objektivima (New York 1964), Disneyjeva Circarama s jedanaest 16 mm odn. devet 35 mm projektora i sovj. Kinopanorama sa dvadeset dva projektora. Za razliku od ovih sistema koji više služe za spektakularnu registraciju stvarnosti, razvijaju se sistemi koji teže i za emocionalnim i dramskim efektom film. prezentacije kao npr. Widescope (1921) s dva projektora i Triptych C. Autant-Laraa i A. Gancea (1925-27) s tri projektora. God. 1929-31. razvijaju se sistemi sa vrpcama širim od standardne; to su Grandeur 70 mm postupak, Magnafilm 56 mm postupak, dok Magnascope sistem koristi specijalne projekcijske objektive za povećanje i smanjenje projicirane slike u toku projekcije. H.-J. Chrétien u Parizu (1927) i SAD (1933) eksperimentira i demonstrira projekcije različitog povećanja slike u vertikalnom i horizontalnom smjeru.

Osnovno ograničenje promjene proporcija film. slike je već široko prihvaćena i razvijena kinemat. tehnologija na 35 mm formatu. Rješenje problema povećanja proporcija film. slike traženo je unutar stand. vrpce optičkim putem. Chrétienov sustav cilindričnih leća Hypergonar, prikazan na izložbi u Parizu 1937 (demonstriran projekcijom jedinstvene slike dvaju projektora na platnu 90 x 10 m) primjenjuje se od 1953. kao dodatak stand. profesionalnoj opremi (objektiv-kamera, objektiv-projektor) za koju je razvijen i prihvaćen pod nazivom CinemaScope (kompanija 20th Century-Fox). Hypergonar, tzv. anamorfotski dodatak, pri snimanju lateralno komprimira sliku s omjerom kompresije 2 : 1, a prilikom projekcije istim je omjerom dekomprimira. U slučaju snimanja kružnice, ona se oslikava na vrpci kao elipsa kojoj je vertikalna os dvostruko duža od horizontalne. Prilikom projiciranja, Hypergonar lateralnom ekspanzijom vraća snimljenom predlošku prvotni oblik kružnice. Na taj se način na negativu odnosno stand. 35 mm pozitivu s omjerom stranica 1,33 : 1 nalaze slikovne informacije za projekciju slike omjera stranica 2,35 : 1.

Zahvaljujući sve boljoj optici i kvalitetnijemu fotogr. materijalu (konturna oštrina, sitna zrnatost), male i siromašnije evr. produkcije razvijaju sistem Wide Screen bez anamorfotskih objektiva, a unutar standarda 35 mm filma i tehnike. Maskirajući fotogram 1,37 : 1 s gornje i donje strane, smanjujući visinu snimljene i projicirane slike, smanjena je iskoristiva površina fotograma ali je omogućena projekcija slike u omjerima stranica 1,66 : 1, 1,75 : 1 i 1,85 : 1, što je omogućilo Wide Screen projekciju do ruba iskoristivosti fotogr. kvalitete film. vrpce.

Bogata i snažna film. industrija nastavlja s istraživanjem Wide Screena, kojim osim širine platna pruža kvalitetniju fotogr. slikovnu informaciju sadržanu u negativima i pozitiv-kopijama veće površine. Razvijaju se sistemi s horizontalnim protokom 35 mm film. vrpce, gdje je površina slike dvostruko veća od standardne; razvijaju se i tehnike snimanja na 55, 65 i 70 mm negativima i projiciranja sa 70 mm pozitiv-kopijâ. U novije doba uvodi se 70 mm sistem s horizontalnim protokom vrpce. Optičke i fotogr. kvalitete slike daleko nadilaze svaki prethodni sistem što je potencirano paralelnim usavršavanjem fotogr. kvalitete film. vrpce.

Brojne varijacije prošlih, sadašnjih i sistema u razvoju mogu se podijeliti u 3 gl. grupe. Anamorfotski sistemi imaju sliku koja je optički komprimirana u horizontalnom smjeru, a prilikom projekcije dekomprimirana na korektne proporcije slike i formata; projekcijski objektivi imaju veći stupanj horizontalnog povećanja od vertikalnoga. Ravni sistemi koriste stand. optiku i uređaje za snimanje i projiciranje slike; proporcije film. slike određene su formatom na koji se snima i maskiranjem slike na željeni omjer. Multi-film postupci imaju 2 ili više projektora sa separatnim film. vrpcama koji tvore jedinstvenu sliku širokog ekrana.

Ravni postupak 1,66 : 1 danas je najrasprostranjeniji format širokog ekrana. Blizak formuli zlatnog reza, dobre iskoristivosti površine negativa, taj format ima mogućnosti za prikazivanje na HDTV (televizija »visoke definicije«) u razvoju, koja s omjerom stranica 5 : 3 (1,66 : 1) postaje idealan medij za poštivanje omjera komponirane film. slike u tv-emitiranju, što za sada nije slučaj. Format s omjerom stranica 1,75 : 1 — neko vrijeme upotrebljavan u Evropi — napušten je zbog nešto slabije iskoristivosti negativa i lošeg prezentiranja formata na televiziji. Format 1,85 : 1 malo je upotrebljavan format, slabe iskoristivosti negativa i neprikladan za prikazivanje na televiziji; međutim, često se koristi da se u njemu optičkim putem kopiraju anamorfotski i ravni formati s omjerom stranicâ većim od 2 : 1. Za poboljšanje iskoristivosti negativa razvijen je sistem troperforacijskog pomaka film. vrpce u kamerama i projektorima, no sadašnji četveroperforacijski pomak 35 mm vrpce na svim uređajima u film. industriji velika je prepreka razvoju toga ekonomski opravdanog sistema.

Ravni postupci 65/70 mm, Todd-AO i Super Panavision snimaju se na 65 mm negativu, kopiraju na 70 mm pozitiv ili reduciraju anamorfotski na 35 mm pozitiv za prikazivanje u oba sistema s omjerom stranica 2,30 : 1. Relativno mali broj kinematografa opremljenih 70 mm projektorima prepreka su kvalitetnim projekcijama fotograma 3,3 puta većeg od stand. formata. Vista Vision postupak koristi horizontalni pomak film. vrpce i uz osamperforacijski pomak; fotogram je dvostruko veći od standardnoga i s omjerom stranica 1,5 : 1; sistem je napušten zbog kompliciranih uređaja za snimanje i projiciranje te inkompatibilnosti s postojećim projekcijskim uređajima; zbog svojih fotogr. kvaliteta upotrebljava se za spec. efekte u SAD. U novije doba razvijaju se novi sistemi na 70 mm filmu koji uz frekvenciju od 60 sličica u sekundi i horizontalni protok film. vrpce daju zasad najkvalitetniju sliku. Sistemi IMAX i OMNIMAX s pozitiv-fotogramom 3 puta većim od standardnoga 70 mm formata s omjerom stranica 1,43 : 1, kao i slični sistemi Showscan i Futurovision 360, nisu dostupni širem gledalištu zbog svoje inkompatibilnosti sa svjetskom kino-mrežom, već su prepušteni razvijanju vlastite.

Prvi anamorfotski postupak široko prihvaćen za realizaciju širokoekranskih projekcija na 35 mm formatu je CinemaScope (Franscope, Camerascope, Oyaliscope, Panavision 35) s proporcijom projicirane slike 2,35 : 1 (optički zv. zapis) i 2,55 : 1 (magnetni zv. zapis). SuperScope 235 koristi stand. tehniku snimanja, ali se kopije izrađuju s horizontalnom kompresijom slike i vertikalnim povećanjem, te se projiciraju stand. CinemaScope projektorima u omjeru 2,33 : 1. CinemaScope 55 snima na 55 mm negativu a kopije se optički reduciraju na standardni CinemaScope 35 mm format i projiciraju u omjeru 2,55 : 1; postupak je danas napušten. Technirama upotrebljava 35 mm negativ horizontalnog protoka kroz kameru a kopije se izrađuju za projekciju na stand. CinemaScope projektorima; projicirana slika je u omjeru stranica 2,35 : 1. Ultra Panavision 65/70 mm anamorfotski je sustav s faktorom kompresije slike od 1,25, a projicirana slika je u proporciji 2,85 : 1. Techniscope je postupak snimanja slike sa stand. 35 mm vrpcom ali dvoperforacijskim pomakom vrpce u kameri, tako da snimljeni fotogram ima omjer 2,35 : 1; optičkim kopiranjem na 35 mm pozitiv s vertikalnim povećanjem 2:1, pozitivska slika ima stand. mjere Cinema-Scopea i reproducira na stand. CinemaScope uređajima; dvoperforacijski pomak omogućuje velike uštede negativa.

Različite varijante kopiranja negativa s manjih na veće pozitiv-formate, i s većih na manje, često ne poštuju originalnu kompoziciju film. slike zbog razlika koje se javljaju u proporcijama snimljene, kopirane odn. projicirane ili emitirane slike. Televizija, ne samo u razlici lažne paralakse projicirane odn. emitirane slike, već i svojim nepodesnim proporcijama ekrana 4 : 3 (1,33 : 1) te nepoštivanjem originalne kompozicije filmova snimljenih u Wide Screenu, panoramskim skaniranjem kadrova s većim omjerom stranica (u CinemaScopeu i sl.), nepodesan je medij za vjernu prezentaciju kompozicije i sadržaja film. slike.

LIT.: B. Belan, Sjaj i bijeda filma, Zagreb 1966; N. Tanhofer, Filmska fotografija, Zagreb 1981.