MEDIJ, FILMSKI

MEDIJ, FILMSKI. Najopćenitije, medijem se naziva ono što služi kao materijalni posrednik — bilo u procesima, bilo u odnosima između ljudi. Pretpostavka je proširene uporabe tog pojma, osobito na područjima umjetnosti i komuniciranja uopće, uvjerenje da materijalna svojstva posrednikâ na važan način uvjetuju prirodu posredovanih procesa i odnosa, odn. njihovo odvijanje. Premda se pod nazivom medij većinom podrazumijeva navedena najopćenitija odredba, velike su razlike u tumačenju što treba smatrati »materijalnim posrednikom«, i koje procese, koje odnose izdvojiti kao »posredovane«. Te su razlike ponekad tolike, da se gotovo radi o različitim, premda srodnim pojmovima.

U odnosu na film, odn. filmski medij, mogu se razlučiti sljedeća tipična tumačenja:

1) Naziv »materijalni posrednik« često se odnosi na naprave i tvari s pomoću kojih se film izrađuje, pohranjuje i pokazuje (filmska tehnika, filmska sredstva, filmska oruđa, filmski instrumenti, filmska tehnologija, filmski materijali i dr.). Tako, kad se »posredovanim« smatra cjelokupni film. proces koji teče od prizora koji se snima i ljudi koji potiču na snimanje i nadziru izradbu filma, pa do projekcije filma gledatelju, tada su »materijalni posrednik«: kamera, magnetofon, laboratorijska oprema, montažni stol, projektor i dr. sprave za izradbu i projekciju filma. Kad se »posredovanima« smatraju odnosi između tvoraca filma i gledalaca, a »posrednikom« sâma gotova film. izrađevina, tada se kao medij ističe film. vrpca, odn. projicirano, nejednako zasjenjeno svjetlo i zv. valovi. Ako se pomišlja na taj pojam, o mediju se govori kao o fizičkom mediju i smatra ga se »fizičkim«, »materijalnim«, »tehnološkim« aspektom filma. Na taj se pojam pomišlja, također, kad se film. medij razlikuje npr. od elektronskih (poput televizije i radija) ili rukotvoračkih medija (poput slikarstva i kiparstva).

2) »Materijalni posrednik« u ovom tumačenju odnosi se na perceptivni aspekt film. izrađevine, odn. na one postupke koji utječu na percipiranje filma (filmski izraz, filmska forma, filmska sredstva, filmska izražajna sredstva, filmski postupci, filmski parametri i dr.). Perceptivni aspekti — smatra se — posreduju između doživljaja tvoraca filma i publike.

Ako se doživljaj filma opisuje fenomenalistički, tj. sa stajališta osjetilnosti, tada se kao materijalni aspekt film. djela ističu u prvom redu slika i zvuk, a u sklopu njih npr. svjetlo, sjena, boje, linije, iluzija kretanja i promjene, kontrasti, tonalitet zvuka i sl., odn. uokvirenost film. slike, montažni diskontinuitet i kontinuitet u osjetilnim karakteristikama slike i sl. Ako se doživljaj filma opisuje geštaltistički, odn. s kognitivno-perceptivnog stajališta, tada se materijalnim aspektom smatraju tzv. izrazni ili formalni aspekti filmskoga slikovno-zv. predočavanja: parametri kadra (planovi, kutovi snimanja itd.), kompozicija kadra, montažni prijelazi, prostorno-vremenski odnosi među kadrovima, montaža zvuka uz sliku i dr. U tom kontekstu, »sirovim materijalom«, tj. medijskom komponentom filma, ponekad se smatra i sama stvarnost što se snima (tzv. profilmsko).

Kad se pomišlja na ovaj pojam medija, o njemu se govori kao o izražajnom mediju, ekspresivnom mediju i smatra se da su medijske u prvome redu one crte fiz. medija koje su doživljajno važne: bilo kao pokazatelji doživljaja stvaraoca filma, bilo kao uobličitelji doživljaja publike. Kako se ponegdje misli da film obuhvaća osjetilne elemente što se zatiču u različitim umjetnostima, o njemu se govori i kao o sinkretičkome ili sintetičkom mediju. Ako se pažnja obrati na predočavalačke elemente (izražajne elemente film. slike i zvuka) i na njihove osobite mogućnosti uvjetovanja predodžaba odn. doživljaja, film se smatra specifičnim ili autentičnim medijem bez obzira što dijeli osjetilne medijske karakteristike s drugima.

3) »Materijalnim posrednikom« se ponekad ne smatraju samo elementi i aspekti filmova i film. procesa, već i njihov određeni sustav (filmski jezik, filmska gramatika, filmska konvencija, filmski sistem, filmska umjetnost i dr.). Podrazumijeva se, naime, da postoje stanovita ograničenja mogućnosti povezivanja određenih elemenata i njihovog javljanja u određenom kontekstu. Ta se ograničenja onda shvaćaju kao »zakoni«, »pravila«; ona su proizvodna i doživljajna. Između različitih ograničenja, medijskima se smatraju ona što se čine bazičnima, prisutnima ili bar poželjnima u svim filmovima; na ta se ograničenja ili zakonitosti obično misli, kad se govori da nešto jest ili nije »u skladu s filmskim medijem«, ili »da odgovara filmskom mediju«. Koja će se sustavska ograničenja ili zakonitosti istaknuti kao medijska ovisi i o tome gdje se traže izvori ograničenja.

a) Ograničenja se često nalaze u »tehnici« filma. Naime, u rukovanju tvarima i napravama moraju se poštivati fizikalni zakoni kojima podliježu i one i čovjek koji ih koristi, a i šire fizikalne okolnosti proizvodnje. Za rukovanje je potrebna vještina, a stupanj vještine procjenjuje se prema tome koliko su zadovoljeni standardi efikasnosti. Te vještine i standardi obično se nazivaju zanatskima, tehničkima, i kad se govori o filmu kao o mehaničkome ili tehničkom mediju misli se upravo na njih kao preduvjete svega što se s filmom dalje radi.

b) Ograničenja se tipično pronalaze i na osjetilnome, senzornom planu. Film. proizvod ne nadražuje sva osjetila, već — standardizirano — samo 2 eksteroceptična, »vanjska«: vid i sluh. Zakonitosti koje vladaju nad aktivnošću tih osjetila, a i posebne zakonitosti uvjetovane osobitim osjetilnim okolnostima percepcije film. snimke, uvjetuju sve što se želi postići filmom; smatraju se bazičnima, medijskima. Na ta se ograničenja misli kad se o filmu govori kao o audio-vizualnom odn. fenomenološkom mediju, tj. onom koji bilježi samo pojavne aspekte svijeta.

c) Kad se temeljna ograničenja nalaze na ge- štaltističkoj razini (razini percipiranih i shvaćenih predmeta i situacija), tada se smatra da sve što se radi na filmu mora voditi računa o zakonitostima koje vladaju percepcijom objektnog svijeta, tj. prizora sastavljenih od osobâ, stvari, ambijentalnog okvira, atmosferskih prilika, zbivanja i sl. I te se zakonitosti — prostorno-vremenske, kauzalne, zakonitosti perceptivne konstantnosti objekta i dr. — smatraju medijskima, i na njih se misli kad se o filmu govori kao o vremenskome, prostorno-vremenskome ili scenskom mediju.

d) Kad se izvor ograničenja nalazi u odnosu između percepcije filma i percepcije nefilm. svijeta, tada se naglašava kauzalni karakter snimanja, odn. karakter analognosti između film. i nefilm. svijeta. Na ta se uvjetovanja pomišlja kad se o filmu govori kao o registracijskome ili reprodukcijskom mediju, o naturalističkome, realističkome ili iluzionističkom mediju, odn. kad se o filmu govori kao o prikazivačkome ili mimetičkom mediju.

e) Kad se izvor ograničenja pronalazi u zakonitostima koje rukovode interesom promatračâ film. prizora, odn. organizacijom informacijâ u filmu s pomoću kojih se upravlja interesom promatračâ (tj. organizacijom tzv. filmskog izraza ili forme), tada se o filmu govori kao o primarno narativnom mediju, odn. o primarno dramskom mediju, i sl.

f) Kad je naglasak na društv. običajnim uvjetima pod kojima se formiraju osnovni gledateljski interesi prema filmu uopće (pa ih se po tome drži medijskima), tada se o filmu govori kao o zabavljačkome ili informativnom mediju, ili pak mediju propagande odn. mediju odgoja i obrazovanja i sl. — već prema tome kojoj se društv. funkciji daje prednost u razmatranju.

g) Kad se smatra da sve što se s filmom čini uvjetuju neke tipične reakcije gledateljâ film. djela, tada se o filmu govori kao o intelektualnome, ili prvenstveno kao afektivnome, te oniričkome, katarktičkom mediju, mediju razbibrige i sl. — već prema tome kojem se tipu reakcije daje prioritet.

Neka od ovih tumačenja bazičnih medijskih zakonitosti više i ne spominju materijalne aspekte posredovanja u film. procesu, ali ih ipak impliciraju. Tako, tumačenje da o film. mediju odlučuju tipične reakcije gledateljâ, podrazumijeva da su one vezane uz određene senzorne, perceptivne značajke filma, odn. uz tipičnu organizaciju film. percepcije.

4) Kad se posredovani odnos ili proces smatra komunikacijskim, tada je posrednik ili medij sve ono što prenosi informacije od njihova izvorišta do odredišta (filmski komunikacijski medij, filmsko komunikacijsko sredstvo, filmski komunikacijski sistem, filmska komunikacijska tehnologija i sl.). Medij se pri tome tumači dijelom s dosad spominjanom raznovrsnošću. Jednom se on odnosi na tzv. provodnik ili kanal, tj. fiz. tvar koja služi za premošćivanje razmaka između izvorišta i odredišta, a nosilac je informacijâ; u slučaju filma riječ je o film. vrpci. S druge strane, misli se na naprave koje pri prijelazu iz jednog provodnika u drugi služe kao pretvarači ili koderi informacijâ; to su sve naprave što se koriste u film. procesu, a uvjetuju prijenos karakteristikâ film. prizora. Kako nisu sve karakteristike provodnika, odn. promjene u njemu nosioci informativnosti, medijskima se smatraju samo one koje to jesu, odn. jedinične važne promjene u provodniku, tzv. pertinentne jedinice ili znakovi (signali); tada su znakovi medij, posrednik u komunikacijskom procesu. U slučaju filma nije baš najjasnije što treba smatrati jediničnim znakom: da li razabirljivi slikovni element, cijeli kadar, ili pak cijeli film (→ jezik, filmski; semiološka škola). Premda se priopćenje može sastojati od jednog znaka, obično ih ima više — oni tvore strukturu. Tako ono što prenosi informaciju jest i struktura znakova, odn. struktura priopćenja. U slučaju filma u pitanju je struktura cijelog djela, te se nju može smatrati medijem, prijenosnikom informacijâ. Kako informativnost priopćenja ne ovisi samo o prisutnim znakovima i njihovoj strukturi, već i o neprisutnima ali mogućima na danom mjestu, to se činiteljem informativnosti određenog filma smatra sustav znakova, odn. ukupni izborni repertoar sa svojim izbornim ograničenjima. Ovo se podudara s pojmom film. sistema, film. gramatike ili film. jezika pa se taj sistem može također smatrati medijem — tzv. simbolski ili znakovni medij.

U komunikacijskoj teoriji film se ponekad smatra i masovnim medijem; time se podrazumijeva da je njegova odredišna publika mnogobrojna, prostorno difuzna, međusobno uglavnom nepovezana, socijalno i drugačije heterogena, a sve to ima povratnog utjecaja i na formiranje film. sistema, na strukturiranje filma i na standardizaciju tehnologije, te se o film. procesu rukovođenom masovnom publikom (»tržištem«) kao ciljem, govori još kao o industriji, a o filmu kao o komercijalnome, industrijskom mediju.

Različita tumačenja pojma medij najčešće se ne razlučuju, a kad se to i uradi smatraju se povezanima jer samo različit kontekst daje prednost pojedinom tumačenju. Pojam zbog toga nije precizan niti postoje trajniji pokušaji njegova preciziranja. Kad se želi određenije govoriti o pojedinim aspektima film. pojave, tada se i ne koristi pojam medij već specifičniji pojmovi filmska tehnologija, filmska izražajna sredstva, filmski jezik, filmski komunikacijski sistem i dr; i njih se onda podrobnije analizira i primjenjuje na film. Međutim, čini se da upravo povezana višeznačnost naziva medij, i mogućnost da se naglasak, prema potrebi, slobodno seli od jednog značenja k drugome, čini taj termin korisnim u općenitim raspravama o prirodi filma, tj. tada kad je dovoljno da se samo pojmovno orijentira (bez ulaženja u pojedinosti i probleme kojima se bave pojedinačne odredbe). U tome je, vjerojatno, razlog što se taj termin često upotrebljava a vrlo malo se o njemu izričito raspravlja.

LIT.: D. Stojanavić, Filmski medij, Ljubljana 1966; M. McLuhan, Razumevanje opštila, Beograd 1971.