JUGOSLAVIJA

JUGOSLAVIJA. U vrijeme otkrića filma i nastanka kinematografije, potkraj XIX i poč. XX st., teritorij današnje Jugoslavije bio je razjedinjen u nekoliko odvojenih područja: kraljevina Srbija, kneževina Crna Gora (od 1910. kraljevina), pod Austro-Ugarskom Monarhijom Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Vojvodina i dijelovi Crne Gore, pod Italijom dijelovi Hrvatske i Slovenije, pod Turskom Kosovo i Makedonija te dijelovi Srbije i Crne Gore. Iz toga su potekle znatne razlike u društv., priv. i kult. razvoju pojedinih dijelova Jugoslavije, a odatle i raznolik razvoj prikazivačke kinematografije te djelatnosti pionira domaćeg filma.

Već 6 mjeseci nakon prve film. projekcije braće Lumière (28. decembra 1895. u Parizu) prikazivala je jedna franc. ekipa 25. maja (6. juna) 1896. u Beogradu nekoliko Lumièreovih filmova, koji su potom prikazani i u Zagrebu 8. oktobra 1896, Novom Sadu 7. novembra 1896, Ljubljani 16. novembra 1896, Subotici 23. maja 1897, Zadru ljeti 1897. i Sarajevu 27. jula 1897; prve projekcije u Crnoj Gori održane su vjerojatno tek ljeti 1902.

Vlasnici putujućih kinematografa (od 1896. do 1914) bili su ili pojedinci s projekcijskom aparaturom i filmovima u iznajmljenim prostorijama, ili pak putujuća poduzeća s vlastitim šatorima, foteljima, orguljama i elektrikom, uglavnom stranci iz Austro-Ugarske ili Njemačke (a tek poneki domaći). Putujući operateri ponekad su, kako bi privukli domaće gledateljstvo, snimali i filmove: odatle film. zapisi o Zagrebu, Rijeci, Beogradu, Novom Sadu, Jadranu, Dalmaciji uopće, Ljubljani i Cetinju. Tako je 1903. u šibenskoj luci snimljeno 60 m filma, i to je najstariji sačuvani film. materijal snimljen na tlu današnje Jugoslavije, a autor mu je, vjerojatno, Poljak Stanisław Noworyta. Englez Arnold Muir Wilson snima 1904. »Krunidbu kralja Petra I«. Snimatelji ponajčešće dolaze iz Austro-Ugarske, Njemačke, Italije i Francuske, a nastaju, npr., filmovi »Novi Sad« (1911), »Zagreb« (1912) i »Osijek« (1913).

Od 1900. otvaraju se prvi stalni kinematografi — najprije u Beogradu, zatim i u Zagrebu, pa u Puli, Dubrovniku, Rijeci, Somboru, Splitu, Ljubljani, Sarajevu i Šibeniku, te napokon u Skoplju i Bitolju, tako da je uoči I svj. rata na tlu današnje Jugoslavije bilo oko 65 stalnih kinematografa (uz znatan broj putujućih). Istovremeno, javljaju se i domaći film. pioniri: vlasnici kina, profesionalni ili amat. fotografi, kaz. glumci ili, općenito, razni entuzijasti.

Priznati pionir domaćeg filma je Milton Manaki iz Makedonije, koji je kamerom nabavljenom u Londonu (legendarni Bioscope No. 300) od 1905. snimao pov. zbivanja i folklorne manifestacije.

Dr Karel Grossman 1903—06. snima prve filmove na tlu Slovenije, Ernest Bošnjak 1909. i Aleksandar Lifka 1911. u Vojvodini, Josip Karaman 1910. i Josip Halla 1911. u Hrvatskoj, Slavko Jovanović od 1912. i Đoka Bogdanović od 1913. u Srbiji, a Anton Valić od 1913. u Bosni — uglavnom svakodnevni život, aktualna društv., polit. i voj. zbivanja (npr. Balkanske ratove), te folklor i prirodne ljepote. Prvi igr. film na tlu Jugoslavije proizvodi u Beogradu Svetozar Botorić u suradnji s glumcem i redateljem Čiča-Ilijom Stanojevićem (»Karađorđe«, 1911), a već iduće godine — također u Beogradu — Božidar Savić snima igr. film »Jedna majka«; snimljeni materijali laboratorijski su obrađivani gotovo isključivo u inozemstvu. U isto vrijeme osnivaju se i prva distributerska poduzeća — u Zagrebu (Urania, Furtinger i drug, 1907, i Orao, 1914). Za vrijeme I svj. rata ratna zbivanja snimaju i strani i domaći snimatelji (npr. Ljubiša Valić, Dragiša Stojadinović i Đ. Bogdanović). U sastavu Kinematografske sekcije srp. vojske, osnovane na Krfu 1916, Mihailo Mihailović 1918. snima filmove »Proboj solunskog fronta i napredovanje srpske vojske« i »Oslobođenje Beograda«. U tom razdoblju (1915/16) Vladimir Totović u Novom Sadu režira i 2 igr. filma. U Zagrebu se 1916. pojavljuje i prvi stručni časopis na tlu Jugoslavije »Kino«, koji upozorava kako je već vrijeme da se počnu snimati i hrv. filmovi. God. 1917. osnovano je u Zagrebu Prvo kinematografsko poduzeće Croatia, koje snima komediju »Brcko u Zagrebu« (1917) Arnošta Grunda, s glumcima Hrvatskoga narodnog kazališta; iste godine snima se i »Matija Gubec« Aleksandra Biničkog, a zatim još 5 igr. i nekoliko dokum. filmova.

God. 1917. osnovana je u Zagrebu prva film. škola koja je s prekidima radila do 1922. I poslije 1918. u Kraljevini SHS niču tu i tamo film. inicijative — filmovi, časopisi, poduzeća, sve djela zanesenjaka kratkog trajanja: zbog maloga film. tržišta, nerazvijene kino-mreže (najveći broj kina u međuratnoj Jugoslaviji bio je 405, a najbolje je kinoficirano područje Vojvodina), nezainteresiranosti vlasti i potencijalnih financijera te nedostatka profesionalnih kadrova. Tako, u Hrvatskoj glumac Tito Strozzi 1925. osniva poduzeće Strozzi-film i režira film »Dvorovi u samoći«. Franjo Ledić snima 1927. igr. film »Ciganska krv«, sa snimateljem Sergijem Tagatzom, inače pionirom anim. filma u Jugoslaviji. Škola narodnog zdravlja u Zagrebu od osnutka 1927. razvija brojem, kvalitetom i prijemom vrlo uspješnu film. djelatnost; umjetnički je rukovoditelj do 1930. Milan Marjanović, a snimatelji S. Noworyta, Anatolij Bazarov-Bukovečki i Aleksandar Gerasimov. Glavni je cilj bio stvarati dokum. filmove popularnoznanstvenoga i prosvjetno-informativnog tipa, za sva područja medicine.

I u Srbiji se 20-ih godina javljaju usamljena film. nastojanja. Osnovano je više proizvodnih poduzeća kratkog vijeka: Novaković-film (1920), Mačva (1923), Pobeda (1926), Artistic film (1926), Osvit (1927) i MAP (1932). M. Marjanović od 1931. u Beogradu vodi poduzeće Jugoslovenski prosvetni film, koje koordinira poslove s inozemnim partnerima (posebno njemačkim), pa su tako snimljena i 2 filma u kojima su igrali jugosl. glumci Ita Rina i Hinko Nučič. Na inicijativu Marjanovića (tada šefa Centralnog pres-biroa Predsjedništva vlade), vrlo ambicioznoga i obrazovanog animatora kulture, donesen je 5. decembra 1931. Zakon o uređenju prometa filmova, koji uvodi obvezu da se uz strane filmove mora prikazivati i 15% domaćih, uz određenu kvotu tzv. kulturnih filmova. To dovodi do naglog porasta domaće film. proizvodnje: od ukupno 722 filma odobrena 1932. za prikazivanje, domaćih (velikom većinom kratkometražnih) je bilo čak 326 (prema tadašnjim podacima, više no u posljednjih 14 godina ukupno). Osnovana je i Državna filmska centrala, koja je također poslovala sa stranim partnerima; ona je omogućila snimanje niza dokum. filmova o Jugoslaviji, a uvezla je, npr., čehosl. film »Ekstaza« (1933, sa Zvonimirom Rogozom u jednoj od gl. uloga) te više poznatih sovj. filmova (»Put u život«, 1931, N. V. Ekka, »Pastir Kostja«, 1934, G. V. Aleksandrova i dr.). Međutim, 30-ih godina dolazi iznenada do privremenoga naglog opadanja domaće proizvodnje, i to zbog bojkota od strane am. kompanijâ iz organizacije W. H. Haysa, koje »nisu željele o svom trošku podizati tuđu filmsku proizvodnju«. Zbog bojazni od prevlasti njem. filma, sporni je propis — poslije samo godinu dana — ukinut, pa am. filmovi opet dolaze u jugosl. kina; to je osobito pogodovalo domaćim prikazivačima, pošto tzv. kulturni filmovi i žurnali nisu bili komercijalni. Red u kinematografiji bio je reguliran Pravilnikom o cenzuri iz 1932, Uredbom o sastavu i radu Državne filmske centrale iz 1933, kojom su uređeni svi poslovi uvoza, proizvodnje i prikazivanja filmova, Pravilnikom o polaganju ispita za kino-operatere iz 1933. i dr.

U Sloveniji redatelj Janko Ravnik 1931. snima prvi igr. film »U carstvu zlatoroga«, a već iduće godine Ferdo Delak i drugi — »Triglavske strmine«, u kojem kao snimatelj sudjeluje i jedan od pionira slov. filma Metod Badjura, a kao montažerka njegova supruga i stalna suradnica Milka Badjura.

Među film. pionirima u Hrvatskoj posebno mjesto zauzima Oktavijan Miletić — kompletna autorska osobnost: film. tehničar, scenarist, redatelj i montažer. Njegova ostvarenja nagrađivana su i na međunar. smotrama (npr. »Poslovi konzula Dorgena«, 1933; »Zagreb u svjetlu velegrada« i »Faust«, 1934; »Nocturno«, 1938); karijeru je nastavio i nakon 1945. kao snimatelj brojnih dokum. i igr. filmova.

Između dva rata u Makedoniji ne postoje uvjeti za kontinuiraniju kinemat. aktivnost; film. projekti, poput »Makedonije« (1923) Arsenija Jovkova i Georgija Zankova, sporadična su pojava. U Bosni i Hercegovini u to su vrijeme spomena vrijedni tek amat. filmovi Špire Bocarića; prirodne ljepote, kult. baština i folklor BiH česta su meta inozemnih autora dokum. filmova, a ondje strani producenti često nalaze i eksterijere za snimanje igr. filmova. Isto vrijedi i za Crnu Goru tog razdoblja.

Za II svj. rata (1941—45) uglavnom zamiru ionako malobrojne film. inicijative. Organizirana proizvodnja postoji samo na području tada osnovane tzv. NDH, u okviru poduzeća Hrvatski slikopis. U surovim uvjetima NOB-e, međutim, snimanje otpora okupatoru dugo nije bilo moguće (sačuvano je znatno više fotografija no film. snimki), posebno zbog pomanjkanja tehnike. Najstarije sačuvane snimke potječu iz Slovenije 1943, a ističe se storija »Bitka za bjelogardijsko uporište Turjak«. Vrhovni štab NOV i POJ donosi u Bosni 1943. Odluku o snimanju dokumenata iz partizanskih borbi i formira prvu film. ekipu koja snima II zasjedanje AVNOJ-a (materijal je uništen). Sačuvane su, međutim, snimke brit. snimateljâ iz Drvara te o borbama za oslobođenje Sarajeva. U Crnoj Gori pak 2 sovj. snimatelja snimaju ratna i poratna zbivanja od sredine 1944. do kraja operacija na tom području.

Za jugosl. film nakon oslobođenja počinje razdoblje sustavnog razvitka; s promjenom društv. uređenja film se počinje shvaćati kao kult. i polit. potreba nacije, pa zbog toga po prvi put dobiva i svestranu podršku društv. zajednice. Film. medij našao se pred vrlo odgovornim zadatkom da govori o tako važnim temama kao što su NOB, obnova i izgradnja opustošene zemlje te kretanje prema socijalističkome društv. uređenju (što će i do naših dana ostati njegovom najčešćom tematikom). Prvim službenim aktom drž. uprave, Naredbom o osnivanju Filmske sekcije pri Vrhovnom štabu NOV i POJ, donijetom 13. decembra 1944, a koju je izdao osobno maršal Tito, postavljeni su formalni temelji razvitka kinematografije u novoj Jugoslaviji (to je ujedno i prvi akt zakonodavnog tipa o kinematografiji u socijal. Jugoslaviji). Slijedi osnivanje dvaju tijela čiji je cilj organiziranje film. proizvodnje i kinemat. djelatnosti općenito: uredbom od 20. novembra 1944 (u »Službenom listu« objavljenom tek 9. februara 1945) osnovano je Državno filmsko preduzeće DFJ, a 28. juna 1946. i Komitet za kinematografiju Vlade FNRJ; proces podržavljenja kinematografije zaključen je na cijelom području Jugoslavije 1947. U tom razdoblju počinju se, kako bi se omogućio ravnomjeran razvitak kinemat. djelatnosti u svim federalnim jedinicama, osnivati republička poduzeća za film. proizvodnju (kasnije i pokrajinska). Istovremeno, puno se pažnje posvećuje kinofikaciji i širenju film. kulture; tako, 1949. u zemlji djeluju 822 kina (prema 405 u 1939), a iste je godine osnovana i Jugoslavenska kinoteka; u to se vrijeme počinju izdavati i prvi film. časopisi. Budući da je kinematografija socijal. Jugoslavije bila gotovo bez kadrova, 1947. su u Beogradu i Zagrebu osnovane srednje stručne škole, tzv. kinematografski tehnikumi, a u Beogradu (odlukom Vlade FNRJ od 5. maja 1947) i Škola za filmsku glumu i režiju, pripojena školske godine 1950/51. ranije osnovanoj Akademiji za pozorišnu umetnost. Od 1954. djeluje Festival jugoslavenskog filma u Puli, koji od 1959. organizira istoimena ustanova iz Beograda; od 1960. festival (koji je dotad usporedno prikazivao kratkometr. i dugometr. filmove) se dijeli na Festival jugoslavenskog igranog filma u Puli i Festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma u Beogradu (kasnije su osnovani i brojni dr. festivali raznih profila).

Nakon tzv. administrativnog perioda, od 1951. poduzećima za proizvodnju, distribuciju i prikazivanje filmova počinju upravljati radnički savjeti, film. radnici prelaze u status slobodne profesije, a svaka republika i autonomna pokrajina počinje sve više razvijati vlastitu kinematografiju (uz česte međusobne suradnje).

Film. proizvodnja nove Jugoslavije kreće isprva putem dokum. filma. Prva su njezina ostvarenja »Jasenovac« (1945) Gustava Gavrina i Koste Hlavatyja, »Beograd« (1945) Nikole Popovića, »Koraci slobode« (1945) Radoša Novakovića i »Istra« (1945) Branka Marjanovića; otada, dokumentarni je film ostao najplodnijim područjem saznavanja o svim elementima života nove Jugoslavije. Kroz proizvodnju od oko 150 filmova godišnje, tom su film. vrstom prošli gotovo svi jugosl. autori, koji su ili ostali na polju dokum. filma ili im je on poslužio tek kao »škola« za igr. film.

God. 1947. Vjekoslav Afrić dovršava prvi jugosl. i srp. poratni igr. film »Slavica«. No, prvi igr. film snimljen u oslobođenoj Jugoslaviji bio je sovjetski U planinama Jugoslavije (1946) A. M. Rooma, s dosta jugosl. glumaca i dr. suradnika. God. 1947. N. Popović za zagrebački Jadran film režira prvi film hrv. kinematografije »Živjeće ovaj narod«. Ljubljanski Triglav film proizvodi 1948. prvi slov. film »Na svojoj zemlji« Franceta Štiglica, a iste godine Vojislav Nanović snima »Besmrtnu mladost«. N. Popović redatelj je i prvoga bosanskohercegovačkog filma »Major Bauk« (1951), V. Nanović prvoga mak. filma »Frosina« (1952), dok Velimir Stojanović 1955. režira prvi crnog. film »Lažni car«.

NOB je tema najvećeg broja jugosl. igranih filmova (i do 80-tih godina). Većinom ih odlikuju akcionost i silovitost pokreta (a manje psihol. opservacije) te rijetko stječu dublju dimenziju tragike kao »Ne okreći se, sine« (1956) Branka Bauera, »Veliki i mali« (1956) i »Sam« (1959) Vladimira Pogačića, »Deveti krug« (1960) Franceta Štiglica i »Kozara« (1962) Veljka Bulajića. Drugi je izvor inspiracije 50-ih godina književnost; ističu se Pogačićeva »Anikina vremena« (1954) i »Svoga tela gospodar« (1957) Fedora Hanžekovića. Teme obnove i izgradnje prilično se rijetko sreću u igr. filmovima; najslojevitiji je »Vlak bez voznog reda« (1959) V. Bulajića. Ostala su tematsko-žanrovska područja dječji i omladinski film (npr. »Izgubljena olovka«, 1960, Fedora Škubonje), komedija, društv. drama melodramskog karaktera te pov. film s građom iz dalje prošlosti. Pedesete godine još se mogu smatrati početnima, dok tek 60-ih dolazi do snažnijega tematskog i dramaturgijskog zaokreta, a autori se oslobađaju parolaškoga, apologetskog pristupa i kritičkim tonovima dublje problematiziraju slojeve međuljudskih i društv. odnosa. Film »Licem u lice« (1963) B. Bauera odstranjuje tabu nepogrešivosti rukovodilaca, »Devojka« (1965) Puriše Đorđevića unosi u problematiku NOB-e svježe poetske tonove (slično kao i film »Kad čuješ zvona«, 1969, Antona Vrdoljaka), a film »Čovek nije tica« (1965) Dušana Makavejeva skida s radničke klase »svetačku aureolu« (kao i »Rani radovi«, 1969, Želimira Žilnika). U dramaturgiji priče svog »Prometeja s otoka Viševice« (1965) Vatroslav Mimica odbacuje klišeje linearne kauzalnosti, dok Zvonimir Berković (»Rondo«, 19661 stvara film gotovo muz. strukture. Ostvarenja Živojina Pavlovića iz 1967. »Buđenje pacova« i »Kad budem mrtav i beo« (kao i »Horoskop«, 1969, Bore Draškovića) govore o tamnim stranama društv. odnosa. Aleksandar Petrović filmovima »Tri« (1965) i »Skupljači perja« (1967) iskazuje izvornost red. postupka. Svi su ti autori izvršili snažne stvaralačke zaokrete, pa su otada sve jugosl. nacionalne kinematografije plodnije izvanserijskim stvaralačkim preispitivanjima sudbine pojedinca i društva, što dokazuju, npr., i Boštjan Hladnik u »Plesu na kiši« (1961), Ante Babaja u »Brezi« (1967) i Krsto Papić u »Lisicama« (1969). Isto tako, u tom se razdoblju zamjećuje jače korespondiranje s tokovima suvremenoga evr. filma; naime, nakon kratkotrajnih i uglavnom fragmentarnih utjecaja sovj. socijalističkog realizma i tal. neorealizma, profesionalnija i već zrelija jugosl. kinematografija spremna je apsorbirati inovacije franc. novog vala, filmova dr. velikih evr. autora (npr. M. Antonionija i F. Fellinija), dokumentarističkih struja filma istine i direktnog filma (npr. »Ljudi na točkovima«, 1963, Rudolfa Sremca) te — potkraj 60-ih i poč. 70-ih godina — struje političkog filma; u to doba, neki su filmovi — dovodeći svoje specifične poglede do krajnjih granica — podvrgnuti oštroj društv. kritici kao tzv. crni val ili crni film.

Od sredine 60-ih godina, s kvantitativnim i kvalitativnim porastom domaće film. proizvodnje, javljaju se i prve trajne »zvijezde« jugosl. kinematografije; svi će ti glumci jugosl. film značajno obilježiti i 70-ih i 80-ih godina. Osobito se ističu Milena Dravić, Pavle Vuisić, Bata Živojinović, Ljubiša Samardžić, Boris Dvornik, Fabijan Šovagović i Rade Šerbedžija.

Sedamdesetih godina javljaju se novi tematski krugovi (problematika privremenog rada u inozemstvu — npr. »Ludi dani«, 1977, Nikole Babića), lake bulevarske komedije (Zoran Čalić, Milan Jelić, Mića Milošević), partizanski akcioni film (Aleksandar Đorđević, Miki Stamenković, već ranije Hajrudin Krvavac), pov. epopeje (npr. »Seljačka buna 1573«, 1975, V. Mimice i »Najduži put«, 1976, Branka Gapa), filmovi znanstvene fantastike (npr. »Kičma«, 1975, Vlatka Gilića, »Izbavitelj«, 1976, K. Popića i »Gosti iz galaksije«, 1981, Dušana Vukotića), komedije naravi (npr. »Imam dvije mame i dva tate«, 1968, i »Tko pjeva zlo ne misli«, 1970, Kreše Golika), dječji i omladinski film (npr. »Vuk samotnjak«, 1972, i »Kapetan Mikula Mali«, 1974, Obrada Gluščevića) te društvenokritički orijentirani filmovi (npr. »Kuća«, 1975, Bogdana Žižića, »Čuvar plaže u zimskom periodu«, 1976, Gorana Paskaljevića, »Udovica Karolina Žašler«, 1976, Matjaža Klopčiča i »Novinar«, 1979, Fadila Hadžića).

U »generacijskoj smjeni« javlja se grupa mladih autora (neki su đaci film. akademije FAMU iz Praga, tzv. praške škole); uz G. Paskaljevića, to su još Goran Marković, Srđan Karanović, Dejan Karaklajić, Rajko Grlić, Lordan Zafranović i Branko Ivanda. Među autorima koji posebno obilježuju hod jugosl. kinematografije potkraj 70-ih i poč. 80-ih godina (kada se zapaža i određen pomak prema žanrovskom filmu) su Živko Nikolić, Miša Radivojević, Karpo Godina-Aćimović, Slobodan Šijan, Zoran Tadić, Branko Baletić i Emir Kusturica.

Posebna je pojava od izuzetnog značenja Zagrebačka škola crtanog filma — od poč. 50-ih godina sve do danas. Duh pronalaženja, otpor prema već klas. antropomorfizmu W. Disneyja, tematsko širenje na općedruštv. pojave te izrazitost talenata učinili su da je jugoslavenski crt. film prije od ostalih rodova prodro u eminentne krugove svjetskog filma i pobrao velika priznanja; zagrebačkima se kasnije pridružuju i autori anim. filma iz Novog Sada, Skoplja, Beograda, Ljubljane i Sarajeva. Nekoliko desetaka autora Zagrebačke škole crtanog filma sa stotinjak filmova — kao kompaktna skupina izrazitih umj. osobnosti — bilo je 60-ih i 70-ih godina, skupa s više autora dokum. filmova, u centru pažnje na brojnim festivalima u svijetu. Među autorima crt. filma Zagrebačke škole osobito valja spomenuti Zlatka Boureka, Borivoja Dovnikovića, Nedeljka Dragića, Zdenka Gašparovića, Zlatka Grgića, Vladimira Jutrišu, Nikolu Kostelca, Vladimira Kristla, Aleksandra Marksa, Joška Marušića, Vatroslava Mimicu, Norberta i Waltera Neugebauera, Pavla Štaltera, Dušana Vukotića (Oscar 1962. za film »Surogat«, 1961), Dragutina Vunaka, Antu Zaninovića i Krešimira Zimonića. Izvan škole osobito se ističu Borislav Šajtinac iz Beograda, Zoran Jovanović iz Novog Sada i Darko Marković iz Skoplja.

Od nekoliko stotina dokumentarista (s oko 6000 dokum. i kratkometr. filmova), brojni su pojedinci (a osobito se ističu Krsto Škanata, Aleksandar Ilić, K. Papić i V. Gilić), isto kao i autori crt. filma, nagrađivani na svim domaćim, a i na brojnim svjetskim festivalima (na svim kontinentima), osobito u Oberhausenu, koji je bio i ostao ustrajnim promotorom jugoslavenskoga dokum. i anim. filma.

Nagradu AVNOJ-a (ustanovljenu 1966), najviše jugosl. priznanje »za objavljena djela i druga najveća djela u nauci, umjetnosti i drugim područjima stvaralaštva i rada od općeg značenja za razvitak SFRJ«, dobili su sljedeći film. stvaraoci: D. Vukotić 1969, V. Bulajić 1970, V. Afrić 1973, Ž. Skrigin 1975, F. Štiglic 1976. i F. Hanžeković 1982.

Stjecajem različitih okolnosti — i između dva rata i nakon II svj. rata — mnogi su film. djelatnici, rođeni na području Jugoslavije ili podrijetlom iz jugosl. narodâ, ostvarili zapažene karijere u inozemstvu. Ističu se sljedeći: glumci Ita Rina (u Njemačkoj i Čehoslovačkoj), Zvonimir Rogoz (u Čehoslovačkoj i Njemačkoj), Ivan Petrovich (u Austriji i Njemačkoj), Michel Auclair (u Francuskoj), Karl Malden (u SAD), Brad Dexter (u SAD), Charles Millot (u Francuskoj), Elma Karlowa (u SR Njemačkoj), Milena Vukotic (u Italiji i Francuskoj), Sylva Koscina (u Italiji), Laura Antonelli (u Italiji), Gojko Mitic (u Njemačkoj DR) i Zeljko Ivanek (u SAD); redatelji Peter Bogdanovich (u SAD) i Werner Herzog (u SR Njemačkoj); autori anim. filmova Vladimir Kristl te braća Norbert i Walter Neugebauer (svi u SR Njemačkoj); teoretičar i autor eksp. filmova Slavko Vorkapich (u SAD); teoretičari i povjesničari Vladimir Petrić (u SAD) i Renato May (u Italiji); kritičar John Simon (u SAD); producent Mike Francovich (u SAD); majstori spec. efekata Zoran Perisic (u Vel. Britaniji i SAD) te braća Richard i Mattehew Yuricich (u SAD); scenarist Steve Tesich (u SAD).

U SFRJ su — u domaćim filmovima, koprodukcijama ili projektima u kojima su jugosl. poduzeća samo pružala teh. usluge — od poznatijih stranih redatelja režirali Alexandre Astruc, Jacqueline Audry, Claude Autant-Lara, Geza von Bolvary, Giuseppe De Santis, Kirk Douglas, Riccardo Freda, Robert Hossein, Vojtěch Jasný, Helmut Käutner, Alberto Lattuada, Oldřich Lipský, Leonid D. Lukov, Arne Mattsson, Sam Peckinpah, Gillo Pontecorvo, Avram M. Room, Volker Schlöndorff, Wolfgang Staudte, Andrzej Wajda, Orson Welles i dr.

R. Sr.

 

Produkcija. Do 1982. u SFRJ je ukupno proizvedeno 7037 filmova (od toga 6377 kratkometražnih svih rodova i vrsta te 660 igranih); sâme 1982. proizvedena su 223 (189 + 34) filma svih rodova, vrsta i duljina. U SFRJ je iste godine registrirano 2599 film. radnika.

Kino-mreža. God. 1982. u SFRJ je djelovalo 1278 kina (od toga 1153 stalna; 899 ih je u okvirima narodnih i radničkih sveučilišta, domova kulture i sl., a 379 samostalno ili u okvirima radnih organizacija za prikazivanje) sa 424 216 sjedala (359 po 1 kinu). To daje 1 kinematograf na 14 592 stanovnika, odn. 1 sjedalo na 44 stanovnika. Te je godine bilo oko 80 000 000 kino-posjetitelja. Zabilježen je prosjek od 164 gledatelja po predstavi (201 domaćega, a 155 stranog filma). Pojedini film bilježi prosječno 51 424 gledatelja. U 1982. u SFRJ je bilo 3,65 kino-posjeta po stanovniku.

Distribucija. U SFRJ se 1982. distribucijom kao primarnom djelatnošću bavi 12 poduzeća: 4 u užoj Srbiji, 3 u Hrvatskoj te po 1 u BiH, Sloveniji, Makedoniji, Crnoj Gori i Vojvodini. Do 1982. ukupno su uvezena 6993 igr. filma (u 1982 — 208, što predstavlja pad prema, npr., 1978 — 297): iz SAD 2003, iz Italije 915, iz SSSR-a 878, iz Francuske 844, iz Vel. Britanije 564, iz SR Njemačke 274, iz ČSSR 231, iz Poljske 166, iz Madžarske 132, iz Njemačke DR 127, iz Japana 100 itd.

Mi. Šr.

 

Pravno ustrojstvo i organizacija. Potkraj 1944. osnovano je Državno filmsko preduzeće (»Službeni list« 3/45), a ubrzo zatim i Filmsko preduzeće DFJ (»Službeni list« 46/45) sa sljedećim djelokrugom poslova: zaključivanje ugovora o uvozu filmova; unapređivanje domaće film. proizvodnje; raspodjela nabavljenih filmova. Istovremeno, počinju funkcionirati i direkcije Poduzeća za pojedine republike.

Po republikama osnivaju se Komisije za kinematografiju, odn. komiteti koji djeluju pri rep. vladama ili u sastavu ministarstava prosvjete.

God. 1952. osnovan je Savezni odbor za kinematografiju (»Službeni list« 11/52) koji je već iste godine i ukinut (»Službeni list« 58/52). U međuvremenu (1947—49) djelovala je i Glavna derekcija za kinematografiju (»Službeni list« 110/47 i 52/49).

Uredbom o angažiranju i nagrađivanju lica koja učestvuju u snimanju i izradi filma (»Službeni list« 30/52) ukinut je činovnički status film. radnikâ, pa su oni prešli u status slobodne profesije.

God. 1956. donesen je Osnovni zakon o filmu, koji je cjelovito obuhvatio područje kinematografije počevši od proizvodnje, distribucije i prikazivanja pa sve do čuvanja filmova i film. materijalâ. Istovremeno je Odlukom o Jugoslavenskoj kinoteci kao ustanovi sa samostalnim financiranjem (»Službeni list« 21/57) reinstalirana još 1949. osnovana Jugoslovenska kinoteka kao centralna sav. ustanova za čuvanje filmova i film. materijalâ.

Osnovni zakon o filmu važio je do 1962. kada je ukinut donošenjem Zakona o zaštiti domaćeg filma i organima društvenog samoupravljanja u oblasti filma (»Službeni list« 30/62 i 11/65), čiji je naziv kasnije izmijenjen u Osnovni zakon o filmu.

U međuvremenu je u Zakonu o autorskom pravu definiran pojam kinemat. djela i ugovora o kinemat. djelu sklopljenog između proizvođača i autora filma (članovi 14—19 i 75/76 Zakona o autorskom pravu — »Službeni list« 30/68).

Osiguravajući sustav financiranja domaćeg filma doprinosom na prikazivanje inozemnog filma, 1968. je donesen Osnovni zakon o filmskom doprinosu (»Službeni list« 30/68).

Kako u to doba dolazi do sve većeg prenošenja poslova s federacije na republike i pokrajine, čitav niz djelatnosti s područja kinematografije prenesen je u nadležnost republikâ.

Donošenjem novog Ustava koji je bitno drugačije regulirao nadležnosti federacije i republika, došlo je do značajnih izmjena u zakonodavstvu koje regulira položaj kinematografije. Naime, po novom Ustavu, to je materija koju reguliraju isključivo republike. Tako su doneseni sljedeći republički odn. pokrajinski zakoni: Zakon o filmskoj djelatnosti (»Službeni list« SR BiH 37/78); Zakon o kinematografiji (»Službeni list« SR Crne Gore 30/73 i 17/79; Zakon o filmu (»Službeni vesnik« SR Makedonije 44/77 i 46/82); Zakon o kinematografiji (»Narodne novine« SR Hrvatske 29/76 i 47/80); Zakon o film (»Uradni list« SR Slovenije 4/74); Zakon o kinematografiji (»Službeni glasnik« SR Srbije 30/82 i 58/82); Zakon o kinematografiji (»Službeni list« SAP Kosovo 47/78); Zakon o kinematografiji (»Službeni list« SAP Vojvodine 18/76, 24/76 i 21/81).

Nakon ukidanja budžetskog financiranja, a u svezi s donošenjem osnovnog zakona o film. doprinosu, u republikama su osnovani rep. fondovi za unapređivanje kult. djelatnosti (u kojima su se sakupljala sredstva za financiranje domaće film. proizvodnje), čije su komisije (birane godišnje) odobravale film. projekte za realizaciju (dotada, to se obavljalo u okvirima proizvodnih poduzeća /organi upravljanja/).

Ustavnim izmjenama 1973. rep. fondovi za unapređivanje kult. djelatnosti prestali su djelovati, a njihove su funkcije preuzeli SIZ-ovi — rep. samoupravne interesne zajednice u oblasti kulture.

Z. Vra.

 

Cenzura/Odobravanje filmova za javno prikazivanje. Do poč. I svj. rata kinematografija nije poznavala instituciju cenzure, odn. obveznog odobravanja filmova za javno prikazivanje. Po izbijanju I svj. rata na području Austro-Ugarske (važeći dakle i za sve jugosl. zemlje u sastavu monarhije) uvodi se obvezna cenzura svih tiskanih materijala, koja obuhvaća i filmove; u tu je svrhu ustanovljen Filmski odjel carskoga i kraljevskoga ratnog centra za štampu u Beču, koji je cenzurirao sve filmove proizvedene na području Austro-Ugarske i izdavao bilten, u kome su navođeni odobreni odn. zabranjeni filmovi.

Država SHS zadržala je instituciju cenzure filmova, iako o tome nisu postojale posebne zakonske odredbe.

U Kraljevini Jugoslaviji donesen je 1932. Zakon o filmu, kojim je zakonski utvrđena cenzura za sve domaće i strane filmove, a takvo je stanje ostalo sve do poč. II svj. rata.

Nakon oslobođenja, Uredbom o cenzuri kinematografskih filmova (»Službeni list« 57/45 i 16/46) uvedeno je cenzuriranje svih domaćih i stranih filmova; vršilo ga je sav. Ministarstvo prosvjete i kulture u Beogradu.

Nova Uredba o pregledu filmova za javno prikazivanje donesena je 1949, a primjenjivana do 1962, kada je zamijenjena Uredbom o pregledu filmova za javno prikazivanje (»Službeni list« 19/53).

Prema Osnovnom zakonu o filmu zadržana je institucija koja Savezne komisije za pregled filmova, je pregledavala sve inozemne filmove (s time da je ostavila mogućnost da se u republikama osnuju posebni organi koji će davati odobrenja za javno prikazivanje domaćih filmova proizvedenih u tim republikama). Nakon toga donesena je Uredba o Saveznoj komisiji za pregled filmova (»Službeni list« 39/62), koja je prestala važiti 1965.

Zakonom o određivanju republičkih organa koji vrše određene poslove u oblasti kinematografije (»Narodne novine« SR Hrvatske 50/66) osnovana je Republička komisija za pregled filmova SR Hrvatske, koja je vršila pregled svih inozemnih filmova koje su uvezli distributeri s područja SR Hrvatske, kao i svih domaćih filmova hrv. proizvodnje.

Zakon o kinematografiji (»Narodne novine« SR Hrvatske 29/76 i 46/80) zadržao je instituciju komisije koja daje odobrenje za javno prikazivanje filmova. Treba, međutim, naglasiti da je u dr. republikama i pokrajinama ta institucija različito riješena. Neke su republike zadržale svoje Republičke komisije za pregled filmova, dok su neke tu dužnost povjerile društv. savjetima kao organima upravljanja pojedinih film. organizacija udruženog rada koje se bave proizvodnjom, odn. distribucijom filmova.

U SFRJ → dozvola za javno prikazivanje uskraćena je relativno malom broju filmova.

Z. Vra.

 

Filmski festivali. Kao način popularizacije film. umjetnosti i afirmacije film. stvaralaštva, posebno domaćega, F. su jedan od vrlo razvijenih oblika kinemat. aktivnosti u Jugoslaviji. Po broju ovih manifestacija, njihovu karakteru i utjecaju na kult. i društv. život, Jugoslavija zauzima jedno od prvih mjesta u Evropi i svijetu. Zahvaljujući film. festivalima, u Jugoslaviji je postojano razvijeno zanimanje za domaće film. stvaralaštvo, njegova djela i autore. Istovremeno, film. festivali su i stalni izvor informacijâ o tokovima razvoja svjetskog filma, pa — kroz to — i vrsta korektora stand. kino-repertoara. Brojni festivali, smotre i manifestacije mogu se podijeliti na domaće i međunarodne, kao i na one profesionalne kinematografije te amaterskoga i dječjega filmskog stvaralaštva.

Domaći filmski festivali su smotre dugometražnoga igranoga te dokumentarnoga i kratkometražnog filma (uključujući i animirani). Najčešće, to su pregledi jednogodišnje film. proizvodnje u Jugoslaviji.

Festival jugoslavenskog igranog filma u Puli, tradic. manifestacija domaćeg filma, najstarija je u Jugoslaviji i jedna od najstarijih ove vrste u svijetu. Osnovan 1954, do 1959. programski obuhvaća sve kategorije domaćeg filma, a otada se prikazuju samo dugometražni igr. filmovi. Održava se u stalnom terminu, potkraj jula. Na njemu se dodjeljuje više službenih nagrada. U publike je najpopularniji, a kritika mu poklanja najveću pažnju.

Festival glumačkih ostvarenja — Filmski susreti u Nišu stalna je manifestacija, na kojoj se nagrađuju glum. ostvarenja. Održava se od 1966. potkraj augusta i poč. septembra.

Festival filmskog scenarija u Vrnjačkoj Banji osnovan je 1977. kao specijalizirana manifestacija na kojoj se vrednuju scenar. doprinosi. Održava se sredinom augusta. Službene nagrade dodjeljuju se za najbolji scenarij, najbolji dijalog i najbolju adaptaciju knjiž. djela. Programski je tako koncipiran, da se za njegova trajanja održavaju i razgovori o temama iz oblasti stvaranja i realizacije film. scenarija.

Festival filmske kamere — Manakijevi susreti u Bitolju održava se od 1979. potkraj septembra, s izabranim programom jugosl. filmova, u kojima se ocjenjuje doprinos film. snimateljâ. Festival prate stručni tematski razgovori i program dokum. filmova domaćih snimatelja »Moja najdraža kamera«.

Teden domačega filma u Celju središnja je film. manifestacija u Sloveniji, osnovana 1973. Održava se poč. novembra, s prvenstvenim ciljem da na gl. programu prikaže cjelokupnu film. proizvodnju u Sloveniji. Prateće programe čine izbori pojedinih jugosl. autora, nacionalnih kinematografija ili godišnje proizvodnje.

Osim spomenutih, značajne manifestacije koje repriziraju izabrane programe pulskog festivala su: Beogradska smotra jugoslovenskog filma, Mojkovačke filmske jeseni, te film. program u okviru manifestacije Mermer i zvuci u Aranđelovcu.

Festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma osnovan je 1954. zajedno sa festivalom igr. filma u Puli. Od 1959. održava se, svake godine u martu, u Beogradu. Na festivalu se prikazuju dokum. i drugi kratkometr. filmovi u sljedećim kategorijama: dokumentarni, kratki igrani (do 800 m), animirani — u službenoj i informativnoj sekciji. Dodjeljuju se službene i neslužbene nagrade.

Festival dokumentarnih i kratkometražnih filmova u Tuzli, osnovan 1968, prikazuje tokom maja izbor filmova s beogradskog festivala, u kojima se firmiraju rad i radni čovjek. Grad Prix — statuetu Husinjski rudar — dodjeljuje žiri sastavljen od rudarâ.

Međunarodni festivali koji se održavaju u Jugoslaviji su:

FEST, osnovan 1971, održava se svake godine poč. februara u Beogradu i prikazuje najbolje filmove svjetske proizvodnje iz prethodne godine. Nema natjecateljski karakter i ne dodjeljuje nagrade.

Slobodarske filmske svečanosti održavaju se od 1972. svake godine od 1. do 7. jula u Sopotu na Kosmaju. Od 1973. festival međunar. karaktera, prikazuju filmove »slobodarske tematike«. Nagrade — statuete Sloboda za najbolji film, najboljeg glumca i glumicu — dodjeljuje žiri Vijeća narodnih heroja (sastavljen od predstavnikâ SUBNOR-a i kult. radnikâ).

Svjetski festival animiranih filmova u Zagrebu službeni je festival ASIFA-a; bijenalnog je karaktera, a održava se sredinom juna. O nagradama odlučuje međunar. žiri od 5 članova, od kojih je jedan uvijek iz Jugoslavije.

Međunarodni festival naučno-tehničkog filma u Beogradu ustanovljen je 1958. kao bijenalni i održava se u periodu februar—maj. Dodjeljuju se službene nagrade.

Međunarodni festival športnih in turističnih filmov u Kranju osnovan je 1966. kao bijenalni; održava se poč. oktobra. Nagrade dodjeljuje međunar. žiri.

Osim festivalâ profesionalne kinematografije, u SFRJ postoji i velik broj festivala i smotri amaterskoga i dječjega film. stvaralaštva; postoje regionalni, republički, pokrajinski, savezni i međunarodni festivali. Najpoznatiji su: MAFAF, međuklupski i autorski festival amat. filma u Puli; ŽISEL (Život sela) u Omoljici; Naissus u Nišu; festival dječjega amat. filma FEDAF u Pitomači. Kao središnje manifestacije ove vrste, svake se godine u nekoj od republika ili pokrajina održavaju Revija filmova djece Jugoslavije i Savezni festival amaterâ Jugoslavije.

P. Gć.

 

Filmski časopisi. Popularnost filma razlogom je, već između dva rata, pojavi velikog broja film. časopisa, revija i listova. Uopćeno, postojale su 2 vrste: jedni su većinu prostora posvećivali zvijezdama svjetskog filma (ponekad, takve se revije, osim određenog broja fotografija popularnih glumaca, ničim ne vezuju uz film); u drugima su sineasti-pioniri i filmofili (najčešće književnici) objavljivali serioznije tekstove, vrlo često o stvaranju uvjetâ za razvoj film. umjetnosti i u našoj sredini. Tako — pored radova Boška Tokina, Milutina Ignjačevića, Vojina M. Đorđevića, Ivana Floda, Đuke Berkeša, Ante Benzona, Dragana Aleksića, Radenka Tomića, Dragana Aćimovića i Dušana Timotijevića — posebnu pažnju privlače i tekstovi Milutina Cihlara-Nehajeva, Miroslava Fellera, Ive Hergešića, Bratka Krefta, Gustava Krkleca, Tina Ujevića, Marka Ristića, Stanislava Šimića, Ranka Marinkovića, Aleksandra Vuča, Ivana Gorana Kovačića i Radoša Novakovića, koji su svoje napise objavljivali i u knjiž. i dr. listovima i časopisima. Interes dr. časopisa za film zamjetljiv je i kroz pojavu različitih film. almanaha, ili pak posebnih brojeva nefilm. časopisa, tematski u cjelini posvećenih filmu (npr. zagrebačka »Nova Evropa« u augustu 1936).

Prvi film. časopis na teritoriju današnje Jugoslavije zvao se «Kino«, a pojavio se 1916. u Zagrebu. Slijede — 1919: »Kino smotra«, Zagreb, i »Film«, Zagreb; 1920: »Kinofon«, Zagreb, i »Jugoslavenska filmska revija«, Zagreb; 1921: »Film i sport«, Užice (urednik Jovan Nikolić); 1923: »Comoedia, časopis za muziku, pozorište i film«, Beograd (urednici Nikola Trajković, Milan Mihajlović Svetovski, Josip Kulundžić i Nikola B. Jovanović), »Film«, Beograd, i »Filmska tribina«, Beograd; 1924: »Film«, Zagreb; 1925: »Film, ilustrovani tjednik«, Beograd/Zagreb (urednici Maksim Goranović i Boško Tokin), »Film«, Zagreb, 1925/26 (urednik Boško Tokin), »Filmska revija«, Sarajevo, 1925/26 (gl. urednik Radmilo Grdžić), i »Revija za pozorišnu i filmsku umetnost«, Novi Sad (vlasnik i urednik Bogoljub Ivanović); 1926: »Filmska revija, stručni filmski list«, Zagreb, 1926—33 (izdavač Aleksandar Aranicki, odgovorni urednik Marijan Mikac), »Filmske novine«, Beograd, 1926/27 (vlasnik i urednik Živko M. Jovanović), »Filmski život«, Beograd, 1926/27 (urednik Milutin Ignjačević), »Kino i film«, Zagreb, i »Narodna filmska umjetnost«, Zagreb; 1927: »Cinema«, Zagreb (urednik Eugen Šarin), »Film i moda«, Beograd (urednici Vojin M. Đorđević i Miloš Gregorić), »Filmske novine«, Zagreb, »Kino«, Zagreb, »Naš film«, Zagreb (urednik Mirko Vimer), i »Cinema«, Zagreb 1927—33 (gl. urednik Stevan Kertez); 1928: »Filmska zvezda«, Beograd (urednik Živko M. Jovanović), »Holivud«, Beograd (urednik Milutin Ignjačević), »Zabavnik ilustrovanog lista«, Beograd (urednik Ivan Zrnić), »Moj film«, Zagreb, i »Sport i film«, Užice (urednici Jovan Nikolić i M. Protić); 1931: »Filmske novine«, Beograd, i »Jugoslavenski film — Kurir«, Zagreb, 1931—33 (urednik Ivan Flod); 1932: »Film«, Zagreb, i »Naš film«, Beograd (urednik Vojin M. Đorđević); 1933: »Film«, Beograd, »Film«, Zagreb (urednik Josip Majer), »Kroz film«, Beograd (urednik Milutin Ignjačević, izdavač Božidar Aranđelović), i »Naš film«, Beograd (vlasnik i urednik Bogoljub Stojaković); 1934: »Filmske novine«, Zagreb, »Filmski svijet«, Zagreb, i »Naš film«, Beograd (urednik Vojin M. Đorđević); 1935; »Film u stripovima«, Beograd, »Filmske novosti«, Karlovac, i »Ilustrovane filmske novosti«, Beograd; 1936: »Film«, Beograd, »Film«, Zagreb, »Film za vas«, Beograd, »Filmska revija«, Split, »Filmske novosti«, Zagreb, »Filmski vjesnik Kina Union«, Zagreb, i »Zvučno platno«, Beograd (vlasnik i urednik Đorđe Bugarski); 1938: »Film i moda«, Beograd, »Filmski žurnal«, Beograd, 1938—41 (vlasnik Radomir Mišić, urednik Mihajlo Kostić), i »Kino revija«, Ljubljana; 1939: »Film«, Ljubljana, 1939/40, i »Tempo«, Beograd (vlasnik i urednik Sreten Obradović); 1940: »Film«, Beograd (urednici Vojin M. Đorđević i Dragan Aćimović), »Bioskopski glasnik«, Beograd, i »Crtani film«, Zagreb (izdavač Ivan Zenić); 1941: »Biografije filmskih starova«, Beograd, »Filmske novosti«, Beograd, 1941—44 (urednik Marko Ristić, odgovorni urednik Konstantin Šimić), i »Filmski zabavnik«, Beograd (vlasnici Milan Kostić i Stojan Markojović, urednik Stojan Markojović); 1942: »Hrvatski slikopis«, Zagreb, i »Naše kino«, Ljubljana, 1942—44 (urednik Franc Fišer).

S prvim naporima u organiziranju kinematografije odmah po oslobođenju, javlja se i potreba za izdavanjem stručne i popularne literature iz oblasti filma, kao i specijaliziranih film. časopisa. Njih, već 1946, najavljuje pojava informativnih i stručnih biltena. Prvi je bio »Stručni bilten filmskog preduzeća FNRJ« iz 1946, polumjesečna publikacija malog formata u svega 100 primjeraka, namijenjena »isključivo režiserima, kamermanima, laborantima, monterima i ostalim stručnjacima filmske proizvodnje«. Već sljedeće, 1947. godine (1. maja), pojavljuje se i »Bilten Komiteta za kinematografiju vlade FNRJ« koji izlazi do sredine 1949; po boji naslovne strane nazivan je »Crvenim biltenom«. Zanimljivo je da se u njemu nalaze i informacije i prilozi iz zap. zemalja; također, bilten obavještava o suvremenim dostignućima (animacija, televizija u boji, široko platno i dr.). »Plavi bilten«, od 1. augusta 1948. do marta 1949, donosi prijevode važnijih teorijskih i informativnih tekstova. U isto vrijeme, razvojem republičkih film. središta 1947—51, izlazilo je i nekoliko rep. i specijaliziranih biltena: »Filmska tehnika«, Beograd, izdanje Komiteta za kinematografiju Vlade FNRJ, urednik Slobodan Marković, 1948/49; »Filmski vestnik«, Ljubljana, izdanje Komisije za kinematografiju Vlade LR Slovenije, Oddelek za informacije in propagando, 1947—50; »Filmski bilten«, Beograd, izdanje Komiteta za kinematografiju Vlade NR Srbije, 1948/49; »Filmski bilten«, Cetinje, izdanje Ministarstva prosvjete, Odsjek za kinematografiju, 1948; »Filmski pregled«, Zagreb, izdanje Komisije za kinematografiju NR Hrvatske, 1948/49; »Filmski bilten«, Skoplje, izdaje Komisijata za kinematografija pri vladata na NR Makedonija, 1948-50; »Filmski pregled«, Beograd, izdanje Komiteta za kinematografiju Vlade FNRJ, 1950; »Bilten Saveza foto i kinoamatera Jugoslavije«, Beograd, 1950/ 51 (svi kratkog trajanja).

Pojavom film. manifestacijâ i festivalâ, osim katalogâ njihovih programa, pojavljuju se i njihovi redovni bilteni, među kojima su — brojem i važnošću informacija — najznačajniji »Bilten« festivala u Puli i »Bilten« festivala u Beogradu. Bilteni, pored dnevne štampe, prvi razmatraju stručna pitanja i probleme domaćeg filma, pa — u sljedećoj fazi — prerastaju u stručne časopise. Prvi takav poslije rata bio je beogradski »Film« (1946—49), koji se u januaru 1950. pojavljuje posljednji put, u nešto izmijenjenom obliku i pod nazivom »Filmska kultura«; bio je to mjesečnik Komiteta za kinematografiju Vlade FNRJ, s odgovornim urednikom Radošem Novakovićem. Kontinuitet u sveobuhvatnijem i slobodnijem pristupu kinematografiji nastavlja se beogradskim časopisom »Film« (1950—52), pod uredništvom Aleksandra Vuča i Vicka Raspora. U isto vrijeme (1950—52), u Zagrebu izlazi »Filmska revija« (urednici Josip Kirigin, Vatroslav Mimica, Mladen Bašić i Rudolf Sremec). U Ljubljani se javlja »Film« (1950—61, gl. urednik Mija Štefe). Zahvaljujući usponu domaće kinematografije i već formiranom krugu kritičara, teoretičara i esejista, s produbljenim zanimanjem za tokove svjetskog filma, potkraj 50-ih godina nastaju uvjeti za pojavu časopisâ izgrađenije koncepcije i duljeg vijeka. Uz navedene, tome pridonose: u Ljubljani »Filmski list« iz 1957, u izdanju Ljudske Univerze okraja Ljubljana, a dvije godine kasnije »Filmski razgledi« (1959/60), u izdanju Sveta zveze Svobod in prosvetnih društev Slovenije, pod uredništvom Vitka Museka; u Beogradu »Borba — Filmski dodatak« (1958) i, posebno, »Film danas« (1958/59, odgovorni urednik Vladimir Pogačić). Iz takvih okolnosti javili su se i časopisi od kojih mnogi postoje i danas, prije svega »Filmska kultura«, koja izlazi od 1957. u Zagrebu, pod uredništvom Fadila Hadžića, Steve Ostojića i Fedora Hanžekovića. Sintetizirajući već ostvarene rezultate i učinjene napore, u Ljubljani se 1962. javlja »Ekran«, s gl. urednikom Vitkom Musekom i odgovornim urednikom Tonijem Tršarom. God. 1967. u Sarajevu počinje izlaziti »Sineast«, s Nikolom Stojanovićem kao gl. urednikom. U Beogradu, pod uredništvom dra Dušana Stojanovića, od 1968. izlaze »Filmske sveske«, a od 1976. i »Filmograf«, s urednicima Predragom Golubovićem i Božidarom Zečevićem. U ovom razdoblju javilo se i više značajnih časopisa koji nisu bili dužeg vijeka. To su »Film 61«, iz 1961, dvotjedni film. list kojeg u Beogradu izdaje Centar za stručno osposobljavanje kadrova reproduktivne kinematografije (glavni urednik Borivoje Razić, odgovorni Velibor Urošević), zatim »F 66«, »F 67« i »F 68« (1966—68), u izdanju Filmske omladine Beograda, s urednikom Aleksandrom B. Kostićem. Iako u svega tri objavljena broja, mlada generacija kritičara i teoretičara predstavila se na zreo i zanimljiv način. Najzad, 1975 (po šesti put pod nazivan »Film«), u Zagrebu je pokrenut osebujan novi časopis, s urednicima (redom) Krešimirom Trampetićem, Nenadom Polimcem i Hrvojem Turkovićem. Od 1977, isprva kao bilten, a zatim sa svim oznakama i vrlinama studioznoga i promišljenog časopisa, u Skoplju se javio »Kinotečen mesečnik« koji izdaje Kinoteka na SR Makedonija, pod uredništvom Ace Petrovskog.

Osim ovih stručnih i teorijskih listova i časopisa, od 1950. izlazilo je i više popularnih listova, revija i časopisa zab. karaktera. Među njima izdvajaju se list »Film novosti«, (1966—68), tjedna film. revija u izdanju beogradskih »Večernjih novosti«, s urednikom Aleksandrom B. Kostićem, te časopisi »Filmski svet«, koji je izlazio u Beogradu 1954—70, i »Filmski vjesnik«, dvotjedni list koji je izlazio od januara 1952. do aprila 1959. u Zagrebu, s urednicima (redom) Tomislavom Zuppom, Vjekom Dobrinčićem, Ivom Vrbanićem, Nedom Ostojić i Miroslavom Modrinićem. Kao posljednji časopisi ove vrste, vrlo atraktivni i zanimljivi, javili su se još 1959, u Zagrebu, »Arena«, u izdanju »Narodnog lista«, pod uredništvom Tomislava Butorca i Ante Patika, a 1976—78, u Beogradu, »Film«, kao ilustrirani mjesečnik »Duge«, pod uredništvom Zorke Radojković.

Od 1945. do danas u SFRJ su se pojavili i sljedeći film. listovi i časopisi: 1948: »Foto-kino revija«, Beograd, urednik Vidoje Mojsilović, izdanje Foto-kino saveza Jugoslavije; 1951: »Filmske novine«, Beograd, urednik Golub Gojkov, izdanje Privrednog udruženja bioskopskih preduzeća NR Srbije; »Kamera«, Beograd, urednici Saša Kresić i Voja Rehar, izdanje Jugoslavija filma; 1953: »15 dana, Radio-kazalište-film«, Rijeka, urednici Krešimir Benić i Drago Gervais, izdanje Radio-stanice Rijeka; »Novi filmovi«, Zagreb, urednik Tomislav Zuppa, izdanje Poduzeća za raspodjelu filmova; »Naš bioskop, informativno-stručni časopis«, Beograd, urednik Lazar Aleksić, izdanje Sekcije preduzeća za prikazivanje filmova NR Srbije i Udruženja reproduktivne kinematografije Jugoslavije; »Kino u reči i slici«, Beograd, izdanje Novinsko-izdavačkog preduzeća; »Film strip«, Beograd, urednik Miodrag M. Stefanović, izdanje NIP Duga; »Novela«, Zagreb, urednik Fedor Vidas, izdanje Redakcije »Horizont«; »Film revija«, Beograd, urednik Vojislav Nanović, izdanje Morava filma; »Film i javnost, bilten o reagovanju naše štampe na filmske probleme«, Beograd, izdanje Savezne komisije za pregled filmova; »Revija književnosti, pozorišta, muzike, filmova, likovnih umetnosti«, Beograd, odgovorni urednik Dušan Timotijević, izdanje NIP Borba; 1954: »Informativni filmski repertoar«, Beograd, urednik Radule Vasović, izdanje NIP Mladi Borac; »Moda i film«, Beograd, urednik Miodrag M. Stefanović, izdanje NIP Duga; 1955: »Naš kino, mjesečnik Udruženja kinematografa NR Hrvatske«, Zagreb, odgovorni urednik Bogdan Krstulović; »Književne novine — Film«, Beograd, glavni i odgovorni urednik Risto Tošović, izdanje »Književnih novina«; »Filmska revija, časopis za film i filmsku kulturu«, Zagreb, urednik Vjeko Dobrinčić, izdanje Zagreb filma, UFUS-a i Studiofilma; »Kino«, Split, urednik Jura Ivanko, izdanje Kino poduzeća; 1956: »Filmske vijesti«, Sarajevo, urednik Nikola Marušić, izdanje Prosvjeta filma, Centra za kulturno-prosvjetni i nastavni film; »Informativni bilten«, Beograd, urednik Đorđe Babić, izdanje Udruženja filmskih proizvođača Jugoslavije i Saveza filmskih radnika Jugoslavije; »Spektar«, Beograd, glavni i odgovorni urednik Dušan Dragović, izdanje Mozaika; 1957: »Film i dete«, Beograd, izdanje Komisije »Film i dete« pri Savetu društva za staranje o deci i omladini Jugoslavije; 1958: »Film u prosvećivanju«, Beograd, odgovorni urednik Darinka Slani, izdanje Saveznog centra za nastavni i kulturno-prosvetni film; 1959: »Reproduktivna kinematografija, časopis za pitanje filma i ekonomike«, Beograd, urednik Velibor Urošević, izdanje Udruženja reproduktivne kinematografije Jugoslavije; 1961: »The Yougoslav Film«, Beograd, urednik Niko Milošević, izdanje Saveta filmske industrije; 1962: »Dokumenti«, Ljubljana, urednici Mirko Mahnič i Dušan Moravec, izdanje Slovenskega gledališkog muzeja; 1963: »List«, Ljubljana, urednik Francè Brenk, izdanje Akademije za gledališče, radio, film in televizijo; »Filmski bilten, amaterski filmski časopis«, Beočin, urednik Đuro Konrad, izdanje Foto kino kluba »Beočin«; »Novi filmi«, Ljubljana, uređuje Redakcijska komisija, izdanje Prosvetnog servisa; 1964: »Naš ekran«, Beograd, urednik Teofik Selimović, izdanje Avala filma; 1968: »Film u nastavi«, Beograd, odgovorni urednik dr Ranko Jakovljević, izdanje Jugoslovenskog centra za nastavni i kulturno-prosvetni film; 1969: »Film«, Zagreb, urednik Milivoj Puhlovski, izdanje Kino-saveza Hrvatske; 1971: »Mogućnosti ekrana«, Sarajevo, izdanje Kino-saveza BiH; 1972: »Film-forum«, Beograd, urednik Božidar Zečević, izdanje Studentskoga kulturnog centra; »ŽISEL, glasilo kinoamatera«, Omoljica, urednik Ljubisav Milosavljević, izdanje Kino foto kluba »Omoljica«.

P. Gć.

 

Kinoamaterizam u Jugoslaviji → kinoamaterizam

 

Bosna i Hercegovina. Prva javna film. predstava održana je u Sarajevu 27. jula 1897, kada su prikazivani mahom filmovi braće Lumière (u drvenoj zgradi na tadašnjem Cirkuskom trgu /danas park nasuprot Skenderije/). Na tom će prostoru gostovati sva putujuća kina, s projekcijama ili u zgradi ili pod vlastitim šatorom. Prve film. predstave u Mostaru održane su od 4—10 oktobra 1900, a filmovi stižu i u ostale veće gradove, obično u sklopu cirkusâ ili varijeteâ; dolazili su mahom iz Austrije ili preko nje. Prvo stalno kino u Sarajevu, Edison Amerikan Bioskop, otvara 1907. Talijan Giovanni Fabris (1911. kino je do temelja izgorilo, zajedno s filmovima i kino-aparaturom). Sljedeće godine građevinski poduzetnik Albert Mec (Metz) sa sestrom Paulinom Valić (Walits) podiže prvo stalno kino, koje će 21. septembra 1912. početi djelovati kao Apollo Kino-Theater (današnje kino Partizan). Slijedi otvaranje i dr. kinâ, a stalnih dvorana i u Mostaru, Banjoj Luci i Tuzli.

Vrlo oskudni podaci ukazuju da su prva snimanja na teritoriju BiH vjerovatno obavljena tokom 1902. i 1903. u Mostaru, posredstvom franc. poduzeća Pathé Frères. Kino Edison, u okviru programa iz augusta 1906, prikazuje i film »Polazak debelih gospođa iz Sarajeva«, koji su njegovi vlasnici vjerojatno snimili upravo za tu prigodu. Pouzdaniji su tek podaci o aktivnosti brit. snimatelja MacKenzieja, koji 1906. za poduzeće Charlesa Urbana iz Londona bilježi folklorne prizore u Mostaru i Sarajevu, kao i Pathéovog snimatelja Louisa de Berryja, koji 1909. dobija službenu dozvolu za dokum. snimanja po BiH. Koncem maja i poč. juna 1910. u Sarajevu i Mostaru boravi car Franjo Josip, što su Pathéovi snimatelji registrirali, pa je nastalo više verzija; jedna od njih, pod naslovom »Nj. V. car i kralj u Sarajevu«, prikazana je u Sarajevu 17. juna 1910. Osim nar. običajâ, svečanosti i pejzažâ, koje su anonimni snimatelji iz Austrije, Italije i Vel. Britanije snimali tih godina, značajno je registriranje voj. manevara i pokreta okupacijskih trupa prema granicama Srbije. Dana 27. juna 1914, uoči atentata, bečko poduzeće Anna Kristensen snima u blizini Sarajeva storiju kasnije prikazivanu kao »Posljednja smotra trupa našega ovjekovječenoga pokojnog prijestolonasljednika nadvojvode Franje Ferdinanda«. Madž. poduzeće Kinoriport snimilo je na dan atentata dokument »Sarajevski crni dani«, u kome su registrirani događaji oko atentata (Ferdinand sa suprugom ispred Vijećnice, mjesto Čabrinovićeva pokušaja atentata, hvatanje atentatora Principa, prolazak povorke kraj odra, protusrp. demonstracije i demoliranje dućanâ srp. trgovaca, itd.). Značajne snimke na dan atentata ostvario je Anton Valić, direktor najvećih kina u Sarajevu (Apolo i Imperijal), inače sin ranije spomenute P. Valić. Njegov film prikazivan je pod nazivom »Sarajevo. Ubojstvo prijestolonasljednika Franje Ferdinanda«, a obuhvaćao je snimke prijema u Vijećnici poslije prvog atentata, proklamacije prijekog suda i demoliranja po Sarajevu; tome su dodati i snimci prolaska pogrebne povorke kroz Trst i sahrane u Beču. Valić je već ranije snimio nekoliko filmova: »Svečano otvaranje Napretkova doma u Sarajevu« (1913, prvi domaći uopće u BiH), »Ustoličenje reis-ul-uleme« (1914) i »Socijalistička proslava 1. maja 1914. godine u Sarajevu« (1914). Tijekom I svj. rata na teritoriju BiH snimalo se malo, mahom austroug. pohode preko Drine na Srbiju. Između 1910. i 1915. BiH je imala oko 2 milijuna stanovnika i oko 20 stalnih kina. Nakon rata kino-mreža se proširuje, ali je i dalje u rukama inozemnih distributera. BiH, a posebno Sarajevo sa svojom Baš-čaršijom, postaju metom brojnih inozemnih film. ekipa, koje tu nalaze surogatne ambijente za svoje orijentalne storije (prvenstveno njemačke i austrijske, ali im se pridružuju i francuske, čehoslovačke i američke). Partner u realizaciji jednoga detektivskog serijala stranom producentu bilo je film. poduzeće Bosna iz Zagreba (1920). U ambijentu Baš-čaršije između dva je rata snimljeno, uz brojna amat. snimanja, preko 30 profesionalnih filmova. Također, mnogi snimatelji iz inozemstva i dalje su oduševljeno registrirali prirodne ljepote bosanskohercegovačkih krajolika, staru arhitekturu i nar. običaje. Prednjačio je Amerikanac Charles Herbert serijom filmova za kompaniju Fox. Nekoliko pokušaja domaćih trg. tvrtki da organiziraju snimanja propada pred moćnom stranom konkurencijom. Tridesetih godina slikar i esejist iz Banje Luke Špiro Bocarić amaterski realizira kraće dokum. filmove u Banjoj Luci, Derventi, Doboju, Maglaju, Tešnju, na Plivskim jezerima i dr. lokacijama, bilježeći sa znatnim rafinmanom nar. običaje, praznike, nošnje i muslimanske nadgrobne spomenike. Snimatelj i redatelj iz Beograda Miodrag-Mika Đorđević, također poč. 30-ih godina, za poduzeće Jugoslovenski prosvetni film iz Beograda realizira zapažene reportaže o Sarajevu, inscenirajući žanr-prizore (npr. ašikovanje) u starom dijelu grada, ali snimajući i značajne polit. manifestacije u okviru predizbornih kampanja stranačkih prvaka. Za II svj. rata snimaju se nacistički propagandni filmovi u okviru djelatnosti Ravnateljstva za film pri Državnom tajništvu za prosvjećivanje naroda tzv. Nezavisne Države Hrvatske. Međutim, kako su se na tlu BiH odvijale značajne ratne operacije, njih su pratili i snimatelji vojnih formacija sila osovine i saveznički kamermani. Kada je sredinom oktobra 1943. Vrhovni štab NOV i POJ objavio Odluku o snimanju dokumenata iz partizanskih borbi, formirana je i prva partizanska film. ekipa koja snima II zasjedanje AVNOJ-a; materijal je uništen u spaljenom avionu kojim je I.-L. Ribar trebao otići u diplomatsku misiju. Dvije kamere, koje su saveznici ljeti 1944. poslali Propagandnom odelenju Vrhovnog štaba, uništene su u kasnijim borbama. Međutim, sačuvani su snimci koje je brit. snimatelj Slade sredinom svibnja načinio u Drvaru (straža pred pećinom u kojoj je bio smješten Vrhovni štab, maršal Tito s dvojicom brit. dopisnika, delegati na II kongresu USAOJ-a). Ratni izvještač Rodwell registrira borbe za oslobođenje Sarajeva, a posljednjih dana rata brit. reporteri snimili su izvanredan dokument »Most«, o uspostavljanju mirnodopskog života na oslobođenom teritoriju Rogatice.

God. 1945, odmah po oslobođenju, osnovana je Podružnica za BiH Državnoga filmskog preduzeća DFJ. Njegovom decentralizacijom formira se 1946. Preduzeće za raspodjelu filmova, a poč. 1947. Komisija za kinematografiju BiH; prvi njezin predsjednik bio je Moni Finci. Okupljaju se kadrovi te šalju u Beograd ili Zagreb na stručne tečajeve. Dana 3. maja 1947. obavlja se prvo samostalno snimanje u povijesti kinematografije BiH — storije za prvi »Filmski mjesečnik« u Sarajevu, Stocu, Bogatićima i Bukoviku; snimaju ih Jan Beran, Aleksandar Vešligaj i Vitomir Stašević, a scenarist i pisac popratnih tekstova je Marinko Gazdić. U julu 1947. osniva se poduzeće za proizvodnju filmova Bosna film, u koje prelaze kadrovi pripremani za proizvodnju iz Preduzeća za raspodjelu, dok se ovo nastavlja baviti samo distribucijom i kinofikacijom; laboratorijska obradba i montaža vršene su u Jadran filmu iz Zagreba. Tokom 1947. realizirani su prvi dokum. filmovi: »Omladinska pruga Šamac—Sarajevo« (scenarij i režija Sida Marjanović i Slobodan Jovičić) i »27. juli« (scenarij i režija Salem Resulović, M. Finci i M. Gazdić). Poč. 1948. u Bosna filmu se formira redakcija »Filmskih mjesečnika«, koja će nadgledati realizaciju ovih izvanredno značajnih dokum. svjedočanstava o obnovi i izgradnji ratom opustošene BiH. Do potkraj 1949. realizirana su 34 »Mjesečnika«, a u svakom je po nekoliko storija posvećenih različitim aktivnostima iz priv., kult. i sport. života. Radeći na njima, u praksi su se školovali prvi film. kadrovi republike u svim strukama. Tokom 1948. nabavljene su vlastite kamere i osposobljen laboratorij, a iduće godine kupljena i prva ton. aparatura za sinkronizaciju. Nakon što je 1949. započeto (a onda prekinuto) snimanje igr. filma »Rudari« (scenarij Meša Selimović, režija Ljudevit Crnobori), tokom 1950/51. realiziran je prvi bosanskohercegovački cjelovečernji igr. film »Major Bauk« (scenarij Branko Ćopić, režija Nikola Popović). Iste godine pušten je u pogon film. studio Jagomir, izgrađen dobrovoljnim radom film. radnika, a formira se i Udruženje filmskih radnika BiH, koji sljedeće godine iz radnog odnosa prelaze u slobodni status. Prvi (kratki) film domaćega, sarajevskog autora »Na granici« (1951) potpisuje Boško Kosanović, koji će režirati i 3 cjelovečernja igr. filma (»Kuća na obali«, 1954; »Klisura«, 1956; »Male stvari«, 1957 — prva dva u koprodukciji sa zapadnonjem. partnerima). Tokom 50-ih godina stasaju, u okviru Bosna filma i 1953. formiranog Studio filma, vrsni dokumentaristi (Žika Ristić, Pjer Majhrovski, Toma Janić, Hajrudin Krvavac i Gojko Šipovac /svi će kasnije prijeći i na igr. film/), dok su igr. filmovi povjeravani iskusnim autorima iz dr. središta. Najuspješnija su gostovanja Fedora Hanžekovića (»Stojan Mutikaša«, 1954), Slavka Vorkapića (»Hanka«, 1955) te, nešto kasnije, Igora Pretnara (»Pet minuta raja«, 1959) i Veljka Bulajića (»Kozara«, 1962). God. 1958. na igr. filmu uspješno debitira T. Janić (»Crni biseri«), afirmirajući i niz suradnika iz domaće sredine: snimatelja Eduarda Bogdanića, scenografa Veselina Badrova i montažerku Ružu Cvingl. U međuvremenu, i Studio film se orijentira na proizvodnju igr. filma (»Šolaja«, 1955, Voje Nanovića), iznevjerivši svoju izvornu namjenu da njeguje dokum. film, pa 1957. dolazi do njegova spajanja s Bosna filmom. Pošto je dokum. film ponovo zapostavljen, 1960. se — na inicijativu Udruženja filmskih radnikâ BiH — osniva Sutjeska film, poduzeće za proizvodnju kratkometr. i dokum. filmova, koje ubrzo dostiže godišnju produkciju od tridesetak filmova svih žanrova, a u kojem će afirmaciju steći Suad Mrkonjić, Nikola Đurđević, Ivan Fogl, Midhat Mutapčić, Vlatko Filipović, Vefik Hadžismajlović, Bakir Tanović, Mehmed Fehimović, Mustafa Kapidžić, Petar Ljubojev i dr., čiji dokum. filmovi osvajaju niz domaćih i međunar. priznanja te ovoj produkciji donose naziv Sarajevske škole dokumentarnog filma. God. 1967, ponovo na inicijativu film. radnika, formira se novi Studio film za proizvodnju igr. filmova, pa se u konkurentskoj utrci s Bosna filmom stvaraju uvjeti za debitiranje domaćih autora kaljenih na kratkometr. filmu (1967. snimljena su 4 igr. filma, 1968 — 5, a 1969 — 7). Tokom 60-ih godina s igr. prvijencima nastupaju Ž. Ristić, H. Krvavac, G. Šipovac, V. Filipović, Milutin Kosovac, Bato Čengić, Boro Drašković, Mirza Idrizović, Nikola Stojanović, a nešto kasnije B. Tanović i M. Mutapčić. U pitanju su veoma različite osobnosti, od kojih svaka drugačije prilazi filmu — u rasponu od klas. akcionoga do modernoga poetskog i esejističkog pristupa. Sredinom 70-ih godina dolazi do pada proizvodnje. Radikalnom reorganizacijom rasformiraju se Bosna film i Studio film, a Sutjeska film prerasta u jedinstvenog proizvođača svih vrsta filmova. Osposobljavanje tog poduzeća za nove zadatke, kao i planirano udruživanje s distribucijom i prikazivačima teku sporo, što osiromašuje proizvodnju. Usprkos svemu, kvaliteta se dokazuje i u uvjetima minimalne proizvodnje: na kratkometr. filmu afirmiraju se Zlatko Lavanić, čiji dokumentarac »Jedan dan Raiku Maksima« (1976) osvaja na festivalu u Krakovu gl. nagradu — Zlatnog zmaja, zatim Ratko Orozović, Mirko Komosar, Ranko Stanišić, Mirjana Zoranović i dr., dok na igranom svojim prvijencem »Sjećaš li se Dolly Bell« (1981) Emir Kusturica na festivalu u Veneciji osvaja Zlatnog lava za debitantski film, a svoje prve filmove realiziraju još Vesna Ljubić i Nenad Dizdarević. Zaključno s 1983. godinom, u BiH je snimljeno 65 igr. filmova u republičkoj proizvodnji i 9 u međurepubličkim ili međunar. koprodukcijama, te oko 600 kratkometr. filmova. God. 1982. djelovalo je 177 kina (1 na 17 407 stanovnika) s oko 52 000 sjedala; održano je oko 85 000 predstava s 13 057 000 posjetilaca.

Uz već spomenute, u okviru bosanskohercegovačke kinematografije istaknuli su se i sljedeći film. stvaraoci: glumci Zdravko Biogradlija, Husein Čokić, Adem Ćejvan, Nada Đurevska, Ranko Gučevac, Suada Kapić, Uroš Kravljača, Milorad Margetić, Sibina Mijatović, Zaim Muzaferija, Zijah Sokolović, Ante Vican i Miralem Zupčević; scenaristi Stevan Bulajić, Zuko Džumhur, Sead Fetahagić, Luka Đaković, Josip (i redatelj) i Tihomir Lešić, Luka Pavlović, Meša Selimomć, Abdulah Sidran i Duško Trifunović; snimatelji Zijah Bačvić, Rudolf Belinger, Rasim Crnovršanin, Miroljub Dikosavljević, Đorde Jolić, Nenad Jovičić, Muhamed Karamehmedović, Tomo Ljevak, Ognjen Milićević, Mustafa Mustafić, Dragan Resner i Danijal Šukalo; scenografi Munib Biser, Vlado Brankavić, Džemo Ćesović i Milorad Ćorović; skladatelji Ivan Kalcina, Kornelije Kovač i Đorđe Novković; autor crt. filmova Stanislav Bušić.

Iz nekadašnjeg Preduzeća za raspodjelu filmova, čiji je osnovni zadatak bio nabava filmova i održavanje kino-mreže, 1953. se formira Kinema, poduzeće za nabavu, iznajmljivanje i prikazivanje filmova, koje će uvoziti prosječno oko 30 filmova godišnje i distribuirati ih širom zemlje. Kina u republici bila su također u sastavu Preduzeća za raspodjelu, da bi ih od 1947. preuzimali pojedini rajonski odbori. Da bi se poboljšali skromni uvjeti pod kojima su materijalno i tehnički poslovala, kina se udružuju u gradske cjeline (1950. u Sarajevu se formira poduzeće Gradski bioskopi, koje 1962. prerasta u Sarajevo film), a zatim i šire, kao što je RO Forum, koja okuplja prikazivačke organizacije iz najvećih gradova republike. Sedamdesetih godina u BiH postoji oko 150 stalnih i oko 50 pokretnih kina. God. 1963. otvorena je u Sarajevu Dvorana Jugoslovenske kinoteke, sa značajnom misijom širenja film. kulture. Od 1955. do 1967. djelovala je Prosvjeta film, ustanova za širenje kulturno-prosvjetnoga i nastavnog filma, proširujući svoju djelatnost i na kinofikaciju, obuku i školovanje kadrova, kao i na obrazovanje omladine. Posredovanjem Kino-saveza BiH i brojnih kino-klubova, u republici se razvijao i film. amaterizam, koji je, osim širenja film. kulture, ispunjavao još jednu značajnu funkciju — školovanja i osposobljavanja mladih stručnih kadrova, od kojih će oni najistaknutiji nastaviti s profesionalnim film. i tv-radom (N. Stojanović, M. Komosar, Amir Hadžidedić, Vesko Kadić, Sulejman Kupusović, Ivica Matić i dr.). Vrhunske domete dostiže ova generacija amatera potkraj 60-ih godina, kada se (1967) u Sarajevu pojavljuje značajan film. časopis »Sineast«, sa N. Stojanovićem kao gl. urednikom, oko kojega se okupljaju mlađi film. stvaraoci i teoretičari iz cijele SFRJ; inače, prvi film. časopis u BiH uopće bila je sarajevska »Filmska revija« iz 1925/26 (gl. urednik Radmilo Grdžić), a prvi nakon oslobođenja, također u Sarajevu, »Filmske vijesti« iz 1956 (gl. urednik Nikola Marušić). God. 1981. otvorena je u Sarajevu Akademija scenskih umjetnosti, namijenjena obrazovanju kadrova za film, kazalište i televiziju, u prvoj fazi samo s odjelom glume i s perspektivan otvaranja i dr. odjela. Na polju film. publicistike afirmiraju se J. Beran, P. Ljubojev, Vladimir Balvanović, Sadudin Musabegović i Miroslav Vrabec, a na polju kritike i esejistike Aco Štaka, Velja Stojanović, Zlata Kurt, Ibrahim Sakić i dr. B. organizira i smotru profesionalne kinematografije: Festival dokum. i kratkomtr. filmova u Tuzli.

N. Sić.

 

Crna Gora. Devet mjeseci nakon prve javne film. predstave u svijetu snimljeni su i prvi kadrovi s ljudima iz Crne Gore; Lumièreov snimatelj Henry Le Lieure snimio je (u oktobru 1896), u okviru reportaže o svadbi tal. princa Viktora Emanuela i kneginje Jelene Petrović, dolazak knjaza Nikole u Rim. Vjerovatno prve projekcije u Crnoj Gori izveo je ljeti 1902. bečki putujući kinematograf Urania; tada je snimljen i prvi film u Crnoj Gori — dokumentarni o crnog. pejzažima i dvoru Nikole I, »U crnim brdima, na crnogorskom knjaževskom dvoru«, prikazan u Beču 1. XI 1902. God. 1903. budimpeštanski snimatelj Bela Zsitkovszky snimio je kadrove o Boki Kotorskoj kao dio reportaže o Dalmaciji. U doba proslave krunjenja knjaza Nikole i proglašenja Crne Gore kraljevinom u augustu 1910), našli su se na Cetinju snimatelji iz Italije, Madžarske i Austrije, koji su, pored proslave, snimali i zanimljivosti Crne Gore; o tim svečanostima film je snimio i Josip Karaman. Svi filmovi o jubileju prikazivani su na Cetinju, u dvoru i za građanstvo, kao i na području današnje Jugoslavije i izvan njega, u više verzija i naziva. Zanimljivo je da je Dušan S. Đukić, pjesnik i nastavnik na cetinjskoj gimnaziji, 1910. bez uspjeha predložio ministru prosvjete da se nabave projektori radi modernizacije nastave i javnih predavanja iz znanosti i umjetnosti. Snimljena je i posjeta kralja Nikole Beču 1912. i prikazivana u okviru Pathéova i Gaumontovog žurnala (i na Cetinju). Prvi balkanski rat u Crnoj Goti 1912. snimalo je više inozemnih film. kuća. Talijani su snimili ispaljivanje prvog topa na Dečić, čime je rat i počeo; ta je scena ušla u Pathéov film »Rat na Balkanu«, čiji su dijelovi prikazivani i zasebno. Za franc. tvrtku Éclair Josip Halla je snimio storije o bici na Tarabošu i opsadi Skadra, koje su ušle u film »Borbe crnogorske vojske kod Skadra«; žurnale o ovom ratu snimalo je još nekoliko tal. poduzeća. Poč. I svj. rata Gaumont je snimio storiju »Obrambeni položaji se postavljaju na najviše planinske visove Crne Gore« (1915). Po kapitulaciji Crne Gore i odlasku kralja Nikole, Gaumont i Pathé snimili su više vijesti o tome i o crnog, emigrantima u Francuskoj. Do potkraj 1918, za austroug. okupacije, nekoliko bečkih tvrtki (i poznati Sascha-Film) snima propagandne žurnale i dokum. filmove.

Putujuća kina često su preko Dubrovnika dolazila u primorski dio Crne Gore; ponekad, a osobito oko 1910. i poslije, stizala su i do Nikšića i Podgorice (danas Titograd). Na Cetinju je sredinom 1908. otvoreno prvo stalno kino u kavani Lovćen Petka Pajovića; u januaru 1911. proradilo je na Cetinju, u Zetskom domu, i drugo, s redovnim predstavama do poč. rata (kino-operater i jedan od vlasnika bio je glumac Ljubomir Tamindžić). Dalja stalna kina otvorili su 1913. Marko Karaman u Kotoru i Branko Šobajić u Nikšiću; nabava filmova išla je preko tal. distributerâ. U to vrijeme u periodici se javljaju i prvi napisi o filmu.

Prvi dugometražni igr. film s temom iz Crne Gore »Voskresenja ni biva bez smrti« (2150 m) proizvela je tal. kuća Sangro Film (prikazan u Rimu 1922); scenarist i inspirator snimanja bio je ministar bivše Crne Gore Vladimir Đ. Popović — prvi crnog. sineast, a film sadrži rodoljubno-ljubavnu povijest iz I svj. rata i nakon njega, s jasnim političko-propagandnim ciljevima crnog. separatistâ.

Nakon I svj. rata pojavio se i prvi Crnogorac — film. glumac; emigriravši iz SSSR-a, Mihailo Ivanović Vavić igrao je u nizu am. filmova 20-ih godina. Između 2 rata u Crnoj Gori su snimali i domaći i strani sineasti. Tako, poduzeće Novaković-film iz Beograda snima putovanje kralja Aleksandra Crnom Gorom i Dalmacijom 1924; 1930. Branimir Gušić snima dugometražni dokum. film »Durmitor« (2200 m). Njem. snimatelji, po jugosl. narudžbi, snimaju 21. septembra 1925. film o prenosu Njegoševih kostiju u grobnicu na Lovćenu. Poduzeće UFA iz Berlina snimilo je 1928. u Crnoj Gori dugometr. film o crnog, krvnoj osveti »Zakon crnih brda« (1917 m), prvi dugometr. film koji je neki strani producent u cijelosti snimio u Jugoslaviji; autor sinopsisa, vođa snimanja i pomoćnik redatelja R. Mengona bio je Mirko M. Dragović, prvi Crnogorac sa zvanjem film. redatelja (školovan u Berlinu). Tridesetih godina, uz njemačko-jugosl. igrani film »Fantom Durmitora« (1932) H. Natgea, snimljene su brojne reportaže i dokum. filmovi (uz strance, snimali su i Mihailo Dorđević, Josip Novak i Aleksandar Gerasimov). Poslije I svj. rata većina kina bila je u privatnom vlasništvu (1940. bilo ih je 9). Uvjeti za domaću film. proizvodnju nisu postojali.

Za okupacije (do septembra 1943) tal. snimatelji snimaju za potrebe svojih film. novosti, što je poslije rata u svijetu korišćeno za razne »vremeplove«.

Tokom NOB, u augustu 1944, sovj. snimatelji V. Muromcev i V. Ješurin spustili su se padobranom u Kolašin, u štab II korpusa, i bilježili ratne događaje u Crnoj Gori do oslobođenja 1. januara 1945.

Prvi film crnog. tematike po oslobođenju bio je dokumentarac »Sećanje na Njegoša« (1947, scenarist Mihailo Lalić, redatelj Miodrag Petrović, proizvodnja Avala film); o Njegošu je dosad snimljeno 6 domaćih kratkometr. filmova i jedan inozemni (poljski, 1971).

Do organizirane kinematografije u Crnoj Gori dolazi tek u novoj Jugoslaviji. God. 1945. oformljena je na Cetinju Direkcija za NRCG Filmskog preduzeća DFJ, koja organizira stalna i putujuća kina, vrši raspodjelu filmova i 1946. omogućuje snimanje izvještaja o proslavi dana ustanka Crne Gore. U oktobru 1946. osniva se Državno preduzeće za raspodjelu filmova NRCG, koje se s Cetinja seli u Herceg-Novi. Od 1947. do 1950. kinematografijom rukovodi Komisija za kinematografiju pri Vladi NRCG, zatim Odsjek (kasnije Odjeljenje) za kinematografiju pri Ministarstvu prosvjete, koji organizira i snimanje prvog »Mjesečnika« (s vlastitim kadrom), prikazanog na Cetinju 28. decembra 1948, sa 3 epizode; redaktor i snimatelj bio je Stevan Lepetić. Ipak, u Crnoj Gori i dalje uglavnom snimaju film. poduzeća iz dr. središta.

U martu 1949. osnovano je na Cetinju Preduzeće za proizvodnju filmova NRCG Lovćen film, koje se u junu 1952. spojilo s Preduzećem za raspodjelu filmova (osnovanim 1947) u Preduzeće za proizvodnju i eksploataciju filmova Lovćen film, koje je 1951. snimilo prvi crnog. film — reportažu »Kongres fiskulturnikâ« Sima Čolovića. Do kraja 1954. poduzeće je proizvelo 15 »Mjesečnika«; kasnije, to je nastavio film. žurnal »Kamerom kroz Crnu Goru«; većinom, te je film. novosti režirao Branislav Bastać, prvi profesionalni film. redatelj u Crnoj Gori. U ovom razdoblju Lovćen film je razvio značajnu djelatnost na polju kratkometr. filma, od kojih neki, nagrađivani i na međunar. festivalima, predstavljaju zapažena dostignuća jugosl. kinematografije, osobito oni B. Bastaća, Velimira Stojanovića, Veljka Bulajića, Mila Đukanovića, Vasa Brajovića, Zdravka Velimirovića, Boška Boškovića i Nikše Jovićevića. God. 1955. Lovćen film snima i prvi dugometražni igr. film crnog, proizvodnje »Lažni car« (scenarist Ratko Đurović, redatelj V. Stojanović), ujedno i prvi pov. film jugosl. poratne proizvodnje. Većeg uspjeha imaju i »Zle pare« (1956) i »Četiri kilometra na sat« (1958) V. Stojanovića, »Dan četrnaesti« (1960) Z. Velimirovića, »Ne diraj u sreću« (1961) M. Đukanovića te »Nebeski odred« (1961) B. Boškovića i Ilije D. Nikolića; od koprodukcijâ sa stranim partnerima ističu se »Kapo« (1960) Gilla Pontecorva i »Ne ubij« (1961) Claudea Autant-Laraa.

U junu 1962. donesen je Zakon o decentralizaciji filmskog fonda, na osnovu kojeg se Lovćen film morao ograničiti na tadašnjih 30 kina u Crnoj Gori; 1965. poduzeće je prestalo postojati, a njegovi su se kadrovi uključili u kinematografije dr. republika (za 16 godina rada proizveo je 110 kratkometr. filmova te 15 igranih).

U aprilu 1966. osnovan je Filmski studio Titograd, poduzeće za proizvodnju filmova, koje nije osiguravalo samostalnu film. proizvodnju u Crnoj Gori; od 1967 (1966. nije proizveden nijedan film) do 1978. proizveo je 42 kratkometr. filma i sudjelovao u domaćoj (8 igr. filmova) i stranoj koprodukciji (3 igr. filma). Ističu se »Svadba« (1973) Radomira Šaranovića, »Derviš i smrt« (1974) Z. Velimirovića i »Beštije« (1977) Živka Nikolića. Samoupravnim sporazumom Filmski studio je u oktobru 1979. ušao u sastav Preduzeća za promet filmova Zeta film.

U početku, film. kadrovi su se osposobljavali u praksi, a kasnije školovali na visokim dramskim i film. školama u zemlji i izvan nje. Postupno, razvila se i film. kritika i teorija (Predrag Golubović, Vojislav Nikčević, Svetozar Guberinić). Među film. stvaraocima u jugosl. kinematografiji ističu se još sljedeći sineasti iz Crne Gore: redatelji Dorđe Vujović, Branko Vukotić, Dušan Vukotić, Miodrag Paskuči, Vlatko Gilić, Zoran Jovanović, Gojko Kastratović, Krsto Papić i Krsto Škanata; scenaristi Stevan Bujalić, Borislav Pekić i Brana Šćepanović; snimatelji Aleksandar Sekulović, Božidar Nikolić, Stevo Radović i Miodrag Tomašević; skladatelj Boro Tamindžić; glumci Vaso Kosić, Dušan Bulajić, Slobodan Aligrudić, Boro Begović, Petar Božović, Pavle Vuisić, Veljko Mandić, Neda Spasojević, Petar, Banićević, Milo Miranović, Ranko Kovačević, Vladimir Popović i mnogi dr.

Foto-kino savez Crne Gore (6 foto- i kino-klubova) održao je dosad 9 festivala amat. filma. Kinoamateri Nikica Raičević i Momir Matović autori su prvoga crnog, crtanog filma »Pilule za. . .«. Jedina film. smotra u republici su Mojkovačke filmske jeseni.

Poslije izvršene nacionalizacije, mreža kinematografa u Crnoj Gori je proširena. God. 1948. bilo je 19 stalnih i 4 putujuća kina, a 1954. 22 stalna, 2 povremena i 7 putujućih; 1982. postojalo je 27 kina (1 na 17 407 stanovnika) s oko 10 000 sjedišta, a dano je oko 11 000 predstava sa 1 977 000 gledalaca.

Danas, uz Zeta film, jedinu crnog, radnu organizaciju za promet i proizvodnju filmova (do 1983. u Crnoj Gori je proizvedeno 139 filmova — 115 kratkometražnih i 24 igrana), postoje i 4 poduzeća za prikazivanje filmova (u Titogradu, Pljevlji, Ulcinju i Herceg-Novom). Kao koproducent i izvršni distributer u proizvodnji domaćih filmova sudjeluje i Televizija Titograd, koja je sa Zeta filmom suproizvela najveći projekt u povijesti crnog, kinematografije, film i tv-seriju »13. jul« (1982) R. Šaranovića.

R. Đ.

 

Hrvatska. Prve filmove (braće Lumière) na području današnje Hrvatske prikazali su poduzetnici Rudolf Mosinger i Lavoslav Breyer u dvorani Kola (zgrada Hrvatskog Sokola) u Zagrebu 8. oktobra 1896, a dva dana kasnije Gradsko poglavarstvo izdalo je i dozvolu za održavanje kinemat. predstavâ; u više dr. većih gradova prve su održane još do kraja stoljeća. Prve projekcije većinom se izvode u prostorijama s drugom namjenom, a prvi stalni kinematograf otvara se 1906. u Zagrebu; slijede dvorane u Puli (iste godine), te 1907. i u Dubrovniku, Splitu, Sušaku, Rijeci i Zadru, pa se sredina prvog desetljeća smatra razdobljem početka kinofikacije Hrvatske. God. 1907. osnovano je i prvo distributersko poduzeće — zagrebačka Urania, Furtinger i drug. Najprije se prikazuju film. novosti, zatim kraći igr. filmovi, pa cjelovečernji raznih žanrova — uglavnom uvezeni iz Austrije, Njemačke, Italije i Francuske. Početke film. proizvodne djelatnosti teže je ustanoviti: ne zna se pouzdano ni tko je vlasnik prve kamere ni tko je prvi snimatelj. Poč. stoljeća, međutim, u Hrvatskoj za potrebe film. novosti snimaju brojni inozemni snimatelji, tako i Poljak Stanisław Noworyta (1903. i u šibenskoj luci — što je vjerojatno najstariji sačuvani materijal snimljen na području Jugoslavije), a poznata je i aktivnost Društva Ćirilo-metodskih zidara u Zagrebu, koje se već prije 1910. zanimalo za film, a 1912. u svojem kinematografu prikazalo »kinematografsku snimku Zagreba« (300 m).

U to vrijeme pojavila su se i 2 entuzijasta — pionira hrv. filma: Zagrepčanin Josip Halla radio je kod O. Messtera i 1909. uvezao njegov projektor i kameru (vjerojatno prvu u Hrvatskoj), a od 1911. i snimao (npr. dokumentarističke zapise o Plitvičkim jezerima i sinjskim alkarima, te 1912. reportažne snimke iz Balkanskih ratova, koje šalje u Pariz za novosti ugledne kuće Éclair); Splićanin Josip Karaman počeo je snimati 1910, a poznato je 6 njegovih reportažnih filmova (prvi o sokolskom sletu u Splitu, 21. augusta 1910 /inače, u svom kinu u Splitu zauzimao se za nacionalnu emancipaciju natpisima na hrvatskome, suprotstavljajući se talijanašima/).

Za vrijeme I svj. rata, pred rasap Austro-Ugarske (čiji je Hrvatska dio), broj se kinematografa povećava (po nekim navodima ima ih i 30), a sve raširenijom je i ideja o potrebi vlastite proizvodnje. Ističe to i Milo M. Jovanović 1916. u uvodniku zagrebačkog časopisa »Kino« (prvoga film. časopisa na tlu Jugoslavije). U istom razdoblju nastaje i Croatia, »prvo hrvatsko poduzeće filmova« (osnivači i suvlasnici Hamilkar Bošković i Julio Bergman), čija se djelatnost može smatrati najznačajnijom u Jugoslaviji na području igr. filma na prijelazu u 20-e godine. Ono proizvodi i prvi hrvatski (nesačuvani) igr. film — komediju »Breko u Zagrebu« Arnošta Grunda (po nekim navodima Arsena Maasa), čija je premijera održana 28. augusta 1917. Odmah zatim snimljeni su i »Matija Gubec« (1917) Aleksandra Biničkog, te »Vragoljanka« (1918) Alfreda Grünhuta. Zanimljivost je da Croatia osniva i kino-školu koja s radom otpočinje 5. septembra 1917 (jedna od prvih svoje vrste u svijetu).

Po završetku I svj. rata raste optimizam film, entuzijastâ, a Zagreb postaje središtem film. i kinemat. djelatnosti Kraljevine SHS, osobito na području distribucije i prikazivalaštva. Tako, u Zagrebu su osnovani Savez filmskih poduzeća (1919) i Savez kinematografa (1924), na čelu s Aleksandrom Aranickim; od 23 distributerska poduzeća (koliko ih je u Jugoslaviji bilo 1938), u Zagrebu ih djeluje 16. Uvozi se i preko 300 filmova, a Zagreb je najkinoficiraniji grad u zemlji (po broju kinematografa iznad je evr. prosjeka — jedini u zemlji). Međutim, film. stvaralačka djelatnost u okvirima tadašnjih priv. odnosa (zbog nekonkurentnosti domaće proizvodnje, te nezainteresiranosti vlade i financijerâ) zaostaje za distributerskom i prikazivalačkom. Gotovo sve, najčešće kratkotrajne inicijative, djelo su pojedinih entuzijasta; najistaknutije je djelovanje Croatije (ukida se 1923) i 1919. osnovanog poduzeća Jugoslavija film. Snimaju se igr. filmovi (nesačuvani) po uzoru na njem. zabavne filmove ili one pov. tematike, a neki od njih imaju i uspjeha u publike. Tako, 1919. nastaju »Brišem i sudim« Ignaca Borštnika, »Kovač raspelâ« austr. redatelja Heinza Hanusa, »U lavljem kavezu« A. Grunda, 1920. »Grička vještica« (vjerojatno) Hinka Nučiča (scenarij Marija Jurić-Zagorka) te 1922. »Strast za pustolovinom« Aleksandra Vereščagina; na mnogima od njih kao snimatelj je surađivao J. Halla. Nakon prestanka rada Jugoslavije (1923) sve su rjeđi pokušaji stvaranja igr. filma; tek Tito Strozzi 1925. režira povijesni (nesačuvani) film »Dvorovi u samoći«, Đuka Berkeš 1927. filmove »Rožica« i »Njih dva«, a Franjo Ledić u svom poduzeću Ocean film pokušava realizirati akcione filmove po uzoru na one s repertoara. U njima su nastupali tada najpoznatiji kaz. glumci: Nina Vavra, Tonka Savić, Irma Pollak, Milica Mihičić, Božena Kraljeva, Ivo Badalić, Stjepan Bojničić, Josip Pavić, August Cilić i H. Nučič. Poč. 20-ih godina Sergije Tagatz realizira prve hrvatske i jugoslavenske (reklamne) anim. filmove »Admiral laštilo« i »Alda-čaj« (oba 1922). Najznačajnija organizirana film. djelatnost jest ona zagrebačke Škole narodnog zdravlja (postoji do 1960), koja 1927. otpočinje s proizvodnjom obrazovnih i popularnoznanstvenih filmova (pod umj. vodstvom Milana Marjanovića), većinom med. tematike; u njoj se do II svj. rata okupljaju mnogi najznačajniji sineasti tog doba (Anatolij Bazarov-Bukovečki, Aleksandar Gerasimov i S. Noworyta). Tehnički na visokoj razini, odlikujući se i inovacijama (npr. tehnika sjenki), brojni filmovi škole postaju aktivnim čimbenikom društv. života u Hrvatskoj (pa i u Jugoslaviji). Krajem desetljeća začinje se i kino-amat. pokret (Maksimilijan Paspa 1928. osniva kino-sekciju Zagrebačkog foto-kluba, a značajan je i rad dvojice splitskih amatera — Vinka Marojevića i Dinka Mrkonjića).

Tridesetih godina nema značajnijih skupnih inicijativa. Ipak, u tom su vremenu sve učestaliji seriozni napisi o filmu (Ivo Hergešić, Tin Ujević, Ivan Goran Kovačić, ranije Milutin Cihlar-Nehajev i Gustav Krklec). Joza Ivakić 1930. realizira igr. filmove »Birtija« i »Griješnice (Ankina i Macina sudbina)«, Branimir Gušić dugometražni dokum. film »Durmitor«, eksperimentira se sa zv. tehnikom (1931. skladatelj Josip Deči snima kratki /pokusni/ film, prvi zvučni u Jugoslaviji — napjev iz vlastite operete »Don Juanova zaručnica«), a radom otpočinje i dotad najkreativnija ličnost hrv. filma Oktavijan Miletić, koji će do II svj. rata realizirati nekoliko inventivnih filmova sa smislom za parodiju i fantastiku (npr. »Poslovi konzula Dorgena«, 1933, i »Nocturno«, 1938), nagrađivanih na više međunar. smotra amat. filma.

Za II svj. rata, u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj osniva se 23. aprila 1941. Ravnateljstvo za film pri Državnom tajništvu za prosvjećivanje naroda. Njegov je zadatak staviti pod nadzor zatečenu kinematografiju; prve su se mjere odnosile na razvlašćivanje Srba i, posebno, Židova (koji su posjedovali znatan dio kapitala u poslovima oko uvoza filmova). Ubrzo se počinju proizvoditi film. novosti (»Hrvatska u rieči i slici«, od 1943. »Hrvatski slikopisni tjednik«), uglavnom u propagandne svrhe kvislinške vlade, u kojima se povoljno prikazuje djelovanje režima te borbe protiv partizanâ (nerijetko i lažno inscenirane). God. 1942. osnovana je proizvodna kuća Hrvatski slikopis (koja izdaje i istoimeni časopis); u njezinu je okviru realiziran i igr. film »Lisinski« (1944) O. Miletića.

Istodobno, sudionici NOB-e snimaju, zbog oskudice tehnike i film. vrpce, relativno malen broj dokumenata o oslobodilačkoj borbi (npr. povlačenje ustaša i Nijemaca iz Zagreba te ulazak u nj jedinica NOVJ) i stradanjima naroda. Aktivisti-ilegalci uspjeli su sačuvati znatan dio tehnike i vrpce Hrvatskog slikopisa, što je samo još pojačalo svijest o nužnosti stvaranja nacionalne kinematografije.

Nakon oslobođenja film. i kinemat. djelatnostima isprva rukovodi središnje Državno filmsko preduzeće DFJ (čija Direkcija za Hrvatsku proizvodi prvi film uopće u novoj Jugoslaviji — dokumentarni »Jasenovac«, 1945, Gustava Gavrina i Koste Hlavatyja, kao i prva 4 broja film. novosti). Kasnije — u skladu s intencijom razvijanja samostalnoga film. stvaralaštva po republikama — počinju se osnivati film. poduzeća i u Hrvatskoj. Tako, 10. septembra 1946. s radom počinje zagrebački Jadran film, koji u početku proizvodi sve vrste filmova (ali se od 1957. specijalizira za igrane, od kojih su mnogi i u koprodukciji s inozemnim kompanijama — djelatnost preuzeta od pripojenog Dubrava filma, koja poduzeću donosi velik međunar. ugled). Slijede Duga film (1951), zatim Zagreb film (1953), koji se specijalizira za sve vrste kratkometr. filma (s osobitim uspjehom crtanih), a od sredine 70-ih godina proizvodi i igrane, pa Zora film (1952), koja se posvećuje proizvodnji obrazovnoga i dječjeg filma, kasnije i FAS, Adriafilm, Dalmacija film, Slavica film, Marjan film (potonja 3 u Splitu) i dr. Pored organiziranja profesionalne kinematografije koja teži proizvodnji filma na indus. osnovi, moralni i financ. podstrek se daje i kinoamaterizmu, pa širom republike nastaju kino-klubovi (s osobitim uspjehom djeluju oni u Zagrebu, Splitu i Rijeci), a podstiče se i osnivanje klubova pri školama (klub u Pitomači, pri osnovnoj školi, ima veliki ugled i u inozemstvu). Razvija se i publicistička djelatnost, pojavljuju se stručni filmski časopisi (tako, kratkotrajna »Filmska revija«, 1950—52, zatim »Filmska kultura«, 1957, najduljeg vijeka u SFRJ, »Film«, 1975—79, te više popularnih). Organiziraju se različiti stručni tečajevi i prigodne film. škole, od 1966. počinje nastava filma na Akademiji za kazališnu umjetnost u Zagrebu, a ubrzo se osnivaju i odsjeci za film. režiju, kameru i montažu (kasnije i dramaturgiju). Poč. 60-ih godina počinje se uvoditi nastava filma i u školama (u osnovnima te na Filozofskom fakultetu u Zagrebu — pri Odsjeku za komparativnu književnost), 70-ih godina i u srednjima. Agilno se radi i na širenju film. kulture u najširim slojevima — osnivaju se tako i ustanove s tim osnovnim ciljem: Filmoteka 16 u Zagrebu i Filmoteka 16 u Osijeku. God. 1979. osnovana je i Kinoteka Hrvatske. Od poznatijih manifestacija u Hrvatskoj (u Puli) se održava Festival jugoslavenskog igranog filma; velik međunar. ugled ima Svjetski festival animiranog filma u Zagrebu (bijenalno od 1974), a vrlo veliku pozornost pobuđivao je 60-ih godina i GEFF, film. akcija pokrenuta od članova Kino-kluba »Zagreb« razgovorima »Anti-film i mi« (1962); od ostalih, ističu se MAFAF, međuklupski i autorski festival amat. filma u Puli, te FEDAF, festival dječjega kinoamat. stvaralaštva u Pitomači.

U filmskoj se proizvodnji nastoje unapređivati svi rodovi i žanrovi; najveću pozornost kritike i publike pobuđuju, ipak, cjelovečernji igr. filmovi; budući da proizvodnja nije velika (krajem 50-ih godina 2 filma godišnje, od 60-ih proizvodnja se ustaljuje na 4—6), u početku gotovo svaki film predstavlja tematsku inovaciju, pa i žanrovski eksperiment. Prvi igr. film, »Živjeće ovaj narod« (1947) Nikole Popovića, s tematikom je iz NOB-e, koja ostaje svojevrsnim žanrom i do danas. Osnovna značajka prvih filmova iz NOB-e je akcionost (npr. »Zastava«, 1949, Branka Marjanovića), ali ubrzo se taj tretman obogaćuje detaljnijom psihol. analizom likova (npr. »Ne okreći se, sine«, 1956, Branka Bauera). Od 1960. hrv. redatelji (npr. Veljko Bulajić i Stipe Delić) stvaraju spektakularne ratne filmove s ambicijom uspješnijeg prodora na svjetsko tržište. Najistaknutije filmove iz NOB-e na prijelazu u 70-e godine režira Antun Vrdoljak (»Kad čuješ zvona«, 1969; »U gori raste zelen bor«, 1971), a na prijelazu u 80-e Lordan Zafranović (»Okupacija u 26 slika«, 1978; »Pad Italije«, 1981).

Drugu stalnu orijentaciju predstavljaju adaptacije knjiž. djela. Najprije se istaknuo Fedor Hanžeković (»Bakonja fra Brne«, 1951, prema romanu S. Matavulja, i »Svoga tela gospodar«, 1957, prema pripovijesti i scenariju Slavka Kolara), a zatim Ante Babaja (»Breza«, 1967, prema pripovijesti S. Kolara, te »Mirisi, zlato i tamjan«, 1971, i »Izgubljeni zavičaj«, 1980, oba prema djelima S. Novaka).

Brojnošću i kontinuitetom treću skupinu predstavljaju razne vrste dječjih filmova (npr. Fedora Škubonje, Mate Relje, Obrada Gluščevića, Vladimira Tadeja, Marijana Arhanića i B. Bauera). Filmovi s problematikom iz suvremenog života počinju se učestalije snimati tek potkraj 50-ih godina; za njihovu su afirmaciju najzaslužniji Nikola Tanhofer (»H-8«, 1958) i V. Bulajić (»Vlak bez voznog reda«, 1959). Ta tematika značajan razvoj, u smislu društv. kritike, doživljuje 60-ih godina, u svome najplodnijem razdoblju, najprije pojavom filma »Licem u lice« (1963) B. Bauera, a zatim i filmovima »Protest« (1967) Fadila Hadžića i »Lisice« (1969) Krste Papića; orijentacija potonjega, tretiranje nedavne prošlosti, nastavljače nalazi tek poč. 80-ih godina (npr. »Izgubljeni zavičaj«, 1980, A. Babaje, »Visoki napon«, 1981, V. Bulajića i »Samo jednom se ljubi«, 1981, Rajka Grlića). U skupini filmova eksplicitne soc. problematike počinju se ubrzo nazirati i specifični tematski interesi: zloupotreba službenog položaja (B. Bauer, K. Papić, F. Hadžić), dezorijentiranost revolucionara u novim uvjetima života (Bogdan Žižić, Vanča Kljaković, K. Papić, R. Grlić) koja se prepliće s temom generacijskog jaza (Branko Ivanda, K. Papić, F. Hadžić, V. Kljaković, R. Grlić), problem »gastarbajterstva« (Nikola Babić, A. Vrdoljak, B. Žižić). Istodobno, 60-ih godina, nastaju i psihol. studije iz gradskog života sa središnjim motivom otuđenosti, npr. »Rondo« (1966) Zvonimira Berkovića, »Ponedjeljak ili utorak« (1966) Vatroslava Mimice te, tada i kasnije, djela Tomislava Radića, V. Žižića, K. Papića, V. Kljakovića, R. Grlića i dr. Protutežu takvim djelima predstavljaju 2 komedije iz gradskoga (zagrebačkog) života »Imam dvije mame i dva tate« (1968) i »Tko pjeva zlo ne misli« (1970) Kreše Golika.

Od sredine 70-ih godina broj filmova suvremene tematike sa snažnom kritičkom intonacijom (intenziteta Hadžićevih i Papićevih ostvarenja) znatno se smanjuje (jedan od posljednjih takvih je »Novinar«, 1979, F. Hadžića). Uz naznačene, potkraj 70-ih godina javlja se nova žanrovska orijentacija — film fantastike; inaugurira ga »Izbavitelj« (1976) K. Papića, a nastavljaju Zoran Tadić filmovima »Ritam zločina« (1981) i »Treći ključ« (1983) te Dušan Vukotić filmom »Gosti iz galaksije« (1981). Javlja se i interes za dalju povijest (npr. V. Mimica).

U početku pod utjecajem poetikâ socijalističkog realizma te neorealizma (npr. »Kameni horizonti«, 1953, Šime Šimatovića i »Vlak bez voznog reda«, 1959, V. Bulajića), hrvatski se film potkraj 50-ih godina usredotočuje na zanimljivo razvijanje fabule, i prema formulama am. komercijalnog filma (što dovodi i do stvaralačke dezorijentacije na sâmom početku 60-ih godina). Prvi znaci prihvaćanja svojevremeno modernog senzibiliteta — odustajanja od klas. fabuliranja i naglaska na ugođaju — zamjećuju se, međutim, već u filmu »Koncert« (1954) Branka Belana, čija je vrijednost uočena tek nakon dvadesetak godina. Otkrića modernoga filma počinju se brže asimilirati tek od sredine 60-ih godina. Tako, npr., u filmovima »Ponedjeljak ili utorak« (1966) i »Kaja, ubit ću te!« (1967) V. Mimice zamjećuje se mozaična ili »razlomljena« struktura u duhu filmova franc. novog vala ili F. Fellinija, u filmu »Živa istina« (1972) T. Radića utjecaj direktnog filma kao i prožimanje dokum. i igr. filma, a barokno bogate režije tipa B. Bertoluccija u filmovima L. Zafranovića (npr. »Okupacija u 26 slika«, 1978). Općenito, hrv. film u mnogim djelima odlikuju sklonost okvirnoj priči, vraćanje radnje na njezino ishodište (popularno, dramaturgija ronda — prema istoimenom filmu Z. Berkovića), preferencija za introvertirane ličnosti gl. junakâ, dosljednost u provedbi režijskog prosedea te jasno očitovan lik. ukus (niz vrsnih snimatelja već u prvoj poratnoj generaciji, npr. O. Miletić, N. Tanhofer, Frano Vodopivec, Branko Blažina, Tomislav Pinter).

U dokum. filmu, kojega kritika iznimno uvažava, no koji u prikazivalačkoj praksi opstoji tek »u sjeni« igranoga, već neposredno po oslobođenju ostvaruju se uspjela djela posvećena izgradnji i socijal. preobražaju društva (npr. filmovi Milana Katića i B. Belana), a 50-ih godina sve su očitiji utjecaji R. J. Flahertyja i evr. poslijeratnoga poetičnog dokumentarizma, kao i usredotočenje na regionalnu tematiku (zanimljiv je podatak da, općenito, u filmovima, izuzmu li se oni o NOB-i, pretežu zagrebački i dalmatinski ambijent) — Rudolf Sremec, Mate Bogdanović i O. Gluščević. Dokum. filmovi najvećeg odjeka nastaju, međutim, 60-ih godina, kada se usvajaju tekovine modernoga svjetskog dokumentarizma (filma istine i direktnog filma): »Ljudi na točkovima« (1963) R. Sremca, »Od 3 do 22« (1966) K. Golika, filmovi K. Papića 1968—72, »Šije« (1970) N. Babića te filmovi Petra Krelje i Z. Tadića. Osim tih filmova zamjerne kritičnosti, većinom usmjerenih prema aktualnim društv. problemima, nastaju i djela koja teže rafiniranomu stilskom uobličavanju građe, npr. filmovi Eduarda Galića i B. Žižića, zatim ciklus filmova o prirodi B. Marjanovića. Na polju dokum. filma ističu se i Milica Borojević, Stjepan Draganić, Nikša Fulgosi, Slavko Goldstein, Radovan Ivančević, Ljiljana Jojić, Mladen Juran, Milan Luks, Branko Majer, Josip Remenar, Aleksandar Stasenko, Ivo Tomulić, Stjepan Velić, Frano Vodopivec i Srećko Weygand. Posebno značajan prilog na području kratkometr. filma donose i eksp. satirični filmovi A. Babaje (»Nesporazum«, 1958; »Lakat (kao takav)«, 1959; »Pravda«, 1962), te eksp. filmovi stvoreni u kinoamat. produkciji (npr. Mihovila Pansinija, Tomislava Gotovca, Tomislava Kobije, Vladimira Peteka, Ivice Martinca, Petra Trinajstića, L. Zafranovića i dr.).

U rodu anim. filma, posebno u crt. filmu (snimljeno je tek nekoliko lutkarskih u poduzeću Zora film /Andre Lušičića i M. Bogdanovića/), hrv. film nedvojbeno stječe najveći ugled i u zemlji i u inozemstvu. Bogata tradicija lik. umjetnosti, posebno karikature i stripa, te predratni animacijski eksperimenti (S. Tagatz), podloga su koja ubrzo po oslobođenju daje izvanredne rezultate. Nakon vrijednošću nezanemarivih pionirskih poratnih pokušaja braće Norberta i Waltera Neugebauera, koji stvaraju i prvi jugosl. crtani film veće duljine (»Veliki miting«, 1951), osnivaju se poduzeća koja se sve više posvećuju upravo tom rodu: Duga film (1951/52), Zora film (1952—64) i, osobito, Zagreb film, u okviru kojega je 1956. osnovan Studio za crtani film (prvi film »Nestašni robot«, 1956, D. Vukotića), koji će već za 2 godine postati poznat u svijetu i u kojem izrasta tzv. Zagrebačka škola crtanog filma.

Služeći se često postupkom reduciranoga crtanofilm. pokreta i crteža, napuštajući antropomorfizam klasičnoga crt. filma (Disney), posvećujući veću pozornost montaži, odvažujući se i na preplitanja različitih film. tehnika, birajući teme iz suvremenog života (moderna civilizacija kao uzročnik otuđenosti i samoće, ugroženost mira u svijetu), apsorbirajući (ali i dograđujući) otkrića modernoga crt. filma, škola stvara svoj osebujni svijet i forme i sadržaja. U studiju se javlja čitav niz autorskih osobnosti — redatelja, animatora, crtača i dr., koji polučuju doista teško izbrojiva priznanja na međunar. festivalima; osobit su ugled stekli D. Vukotić (»Osvetnik«, 1958; »Surogat«, 1961, nagrađen Oscarom 1962; »Igra«, 1962; »Mrlja na savjesti«, 1968), V. Mimica (»Inspektor se vratio kući«, 1959; »Mala kronika«, 1962), Vladimir Kristl (»Don Kihot«, 1961), Nikola Kostelac (»Premijera«, 1957), Aleksandar Marks i Vladimir Jutriša (»Muha«, 1966), Nedeljko Dragić (»Idu dani«, 1969; »Dnevnik«, 1974), Zlatko Grgić (»Muzikalno prase«, 1965), Borivoj Dovniković (»Krek«, 1968), Zlatko Bourek (»Bećarac«, 1966), Zdenko Gašparović (»Satiemania«, 1978) i Pavao Štalter (»Kuća br. 42«, 1984). Radom na anim. filmu istaknuli su se još Milan Blažeković, Rudolf Borošak, Leo Fabijani, Mladen Feman, Mirko Fodor, Darko Gospodnetić, Radivoj Gvozdanović, Fadil Hadžić, Vladimir Hrs, Branko Ilić, Željko Kanceljak, Branimir Karabajić, Boris Kolar, Vjekoslav Kostanjšek, Zvonimir Lončarić, Slavko Marjanac, Joško Marušić, Branislav Nemeth, Turido Pauš, Mladen Pejaković, Pavle Radimiri, Branko Ranitović, Zlatko Sačer, Vladimir Tadej, Ivo Vrbanić i Krešimir Zimonić. U izdavačkoj djelatnosti ističu se izdanja knjigâ o filmu Biblioteke komisije za kinematografiju Vlade NRH (prijevodi) i Filmoteke 16 (isključivo domaći autori). Kritičarskim, filmskopublicističkim i teorijskim radom te širenjem film. kulture istaknuli su se Zvane Črnja, Miroslav Feller, Ivan Flod, Fedor Hanžeković, Branko Belan, Nikola Tanhofer, Rudolf Sremec, Lucifero Martini, Stevo Ostojić, Duško Kečkemet, Zlatko Sudović, Mira Boglić, Mladen Hanzlovsky, Miro Modrinić, Petar Krelja, Ranko Munitić, Borivoj Dovniković, Stjepko Težak, Ante Peterlić, Hrvoje Lisinski, Vladimir Vuković, Ivo Škrabalo, Joško Čelan, Mirko Bošnjak, Ivan Salečić, Miro Jajčanin, Zoran Tadić, Branko Ivanda, Veljko Vučetić, Aldo Paquola, Hrvoje Turković, Mato Kukuljica, Ivan Starčević, Vladimir Tomić, Živorad Tomić, Dražen Movre, Darko Zubčević, Nenad Polimac, Krešimir Mikić, Tomislav Kurelec, Vladimir Roksandić, Srećko Jurdana, Vladimir Cvitan i dr.

Uz već spomenute, u okviru hrv. kinematografije istaknuli su se i sljedeći film. djelatnici: glumci Zvonimir Rogoz, Viktor Bek, Nikša Štefanini, Karlo Bulić, Tana Mascarelli, Branko Špoljar, Marijan Lovrić, Irena Kolesar, Antun Nalis, Vladimir Medar, Mirko Boman, Mladen Šerment, Mia Oremović, Ivo Šubić, Sven Lasta, Pero Kvrgić, Franjo Majetić, Nela Eržišnik, Mato Ergović, Vanja Drach, Krešimir Zidarić, Antun Vrdoljak, Ivo Serdar, Hermina Pipinić, Zlatko Madunić, Mira Nikolić, Tatjana Beljakova, Marija Kohn, Semka Sokolović-Bertok, Ljubica Jović, Ana Karić, Fabijan Šovagović, Boris Buzančić, Relja Bašić, Uglješa Kojadinović, Boris Dvornik, Zdravka Krstulović, Ivica Vidović, Dunja Rajter, Božidarka Frait, Ilija Ivezić, Edo Peročević, Zvonimir Črnko, Slobodan Dimitrijević, Zvonko Lepetić, Vladimir Antolić, Ivica Pajer, Fahro Konjhodžić, Rade Šerbedžija, Igor Galo, Renata Freiskorn, Jagoda Kaloper, Milan Štrljić, Ivo Gregurević, Franjo Lasić, Mira Furlan, Ena Begović, Marina Nemet, Sanja Vejnović i dr. (uz brojne uspjele nastupe glumaca iz dr. središta); scenaristi Mirko Božić, Slavko Goldstein, Kruno Quien, Pavao Pavličić, Andro Lušičić, Vladan Desnica, Zora Dirnbach, Joža Horvat, Živko Jeličić, Goran Massot, Fedor Vidas, Ivo Brešan, Arsen Diklić, Zvonimir Berković, Božidar Violić i Mirko Sabolović; snimatelji Viktor Farago, Hugo Ribarić, Slavko Zalar, Stjepan Katušić, Krešimir Grčević, Nedjeljko Čaće, Ivan Hercigonja, Ernest Gregl, Vjenceslav Orešković, Ilija Vukas, Antun Markić, Andrija Pivčević, Ivica Rajković, Hrvoje Sarić, Željomir Guberović, Jure Ruljančić, Ivan Goričanec, Zdravko Mihelčić, Teofil Bašagić, Franjo Malogorski, Mihajlo Ostrovidov, Ante Verzotti, Enes Midžić, Živko Zalar i Goran Trbuljak; scenografi Dušan Jeričević, Željko Senečić, Zlatko Bourek, Vladimir Tadej, Drago Turina, Zdravko Gmajner, Bogdan Debenjak, Ante Nola, Želimir Zagotta, Branko Varadin, i Ante Šamanić; skladatelji Ivo Tijardović, Branko Bjelinski, Ivo Brkanović, Fran Lhotka, Ivo Lhotka-Kalinski, Milo Cipra, Boris Papandopulo, Silvije Bombardelli, Dragutin Savin, Aleksandar Bubanović, Živan Cvitković, Branimir Sakać, Miljenko Prohaska, Boško Petrović, Ivo Kirigin, Vladimir Kraus-Rajterić, Anđelko Klobučar, braća Nikica i Stipica Kalođera, Alfi Kabiljo, Arsen Dedić, Đelo Jusić, Tomica Simović, Branislav Živković i Igor Kuljerić.

Republičkom nagradom za najviša dostignuća u umjetnosti — Nagradom »Vladimir Nazor« — dosad su nagrađeni sljedeći film. stvaraoci: za životno djelo O. Miletić 1967, B. Marjanović 1970, F. Hanžeković 1973, B. Blažina 1974, A. Nalis 1975, R. Sremec 1976, B. Majer 1977, O. Gluščević 1978, B. Belan 1979, B. Bauer 1980, A. Marks 1981, M. Relja 1982. i K. Golik 1983; godišnjom nagradom D. Vukotić 1961, B. Bauer 1963, T. Pinter 1966, A. Vrdoljak 1968, K. Papić 1969, N. Babić i F. Šovagović 1970, Z. Bourek 1971, N. Dragić 1972, Z. Grgić 1975, M. Relja 1976, B. Žižić 1977, Z. Gašparović i L. Zafranović 1978, F. Hadžić 1979, R. Grlić 1981, T. Pinter 1982, K. Zimonić 1983. i P. Štalter 1984.

U Hrvatskoj se distribucijom bave 3 poduzeća: Croatia film, Adriafilm i Kinematografi.

Do 1983. u Hrvatskoj je proizvedeno ukupno 2049 filmova (od toga, 1899 kratkometražnih svih rodova i vrsta te 150 cjelovečernjih igranih /uključujući i međurep. koprodukcije i one s inozemstvom/); sâme 1983. snimljeno je 45 filmova (39 kratkometražnih i 6 igranih). Godine 1982. djelovalo je 304 kina (1 na 12 978 stanovnika) s oko 107 000 sjedala; održano je 120 000 predstava sa 20 200 000 gledatelja. Dok broj kina u posljednjih desetak godina neprestano opada (1973. bilo ih je 395), broj posjetitelja varira između 18 i 22 milijuna godišnje.

An. Pet.

 

Makedonija. Prva film. inicijativa na tlu Makedonije zbiva se 1905, kad Janaki Manaki iz Londona šalje svom bratu, fotografu Miltonu Manakiju, kameru Bioscope No. 300. Prvi sineast na Balkanu, M. Manaki već iste godine stvara bogat fond zanimljivih film. svjedočanstava o običajima mak. življa, da bi u predstojećem razdoblju dodao obilje podataka i film. zapisa izvanrednoga pov. značaja: dolazak sultana Rešada V u Solun i Bitolj; fragmente iz Mladoturske revolucije; scene odmazde otomanskih vlasti nad ilindenskim ustanicima; posjet srp. prijestolonasljednika Aleksandra Karađorđevića Bitolju; slike iz života i ceremonijalnih kontakata diplomata u Bitolju itd.

Počeci snim. aktivnosti vremenski se podudaraju i s učestalijom praksom krstarenja putujućih cirkuskih i kaz. trupa, koje su u program redovito uključivale i atrakciju prikazivanja »pokretnih slika«. U bitolskom hotelu Šark, Talijan Pietro Cinesi će tokom 1906. dugo privlačiti pažnju gledalaca svojim repertoarom burleski i ostalih, u tim godinama omiljenih žanrova; putujuća kina (najpoznatije je Excelsior) organiziraju projekcije i u ostalim većim gradovima Makedonije. U zgradi skopskog Teatra prikazuju se uglavnom filmovi franc. producenata Pathéa, Gaumonta i Éclaira. God. 1907. Skopljanac Milan Golubovski nabavlja u Beču manji projekcijski aparat i sve do 1909, kada dolazi do eksplozije aparature koja izaziva požar, vrlo se uspješno bavi prikazivačkom djelatnošću u zakupljenoj dvorani hotela Angleterre. Međutim, tek krajem 1912. Skoplje dobija prvu stalnu kino-dvoranu Vardar. Poč. 1913. Konstantin Čomu otvara prvo bitolsko kino, a njegov primjer slijede i braća Manaki, te Mihail Pema. Uskoro se kino-dvorane otvaraju u svim većim gradovima — Prilepu, Strumici, Velesu, Ohridu, Štipu, Tetovu itd. God. 1915. na teritoriju današnje Makedonije djeluje 13 stalnih kinematografa.

U međuvremenu, tradicija koju su uveli braća Manaki nije dobila nasljednike. U godinama nakon Balkanskih i I svj. rata, kada Makedonija postaje plijenom svojih susjeda, onemogućeno je djelovanje Manakijâ, čiji je laboratorij uništen. Međutim, razdoblje ilindenskih i postilindenskih događaja izaziva znatiželju inozemnih snimatelja i njihovi film. zapisi na tlu Makedonije objelodanjuju neke od aspekata iz borbe mak. naroda. Pathéova inscenacija »Pokolj u Makedoniji« (1903) trebala je potaknuti zanimanje evr. javnog mnijenja za stradanja i heroizam jednoga malog naroda. Ipak, daleko veću pov. vrijednost posjeduju autentični film. dokumenti poput Patheovog filma »Ulazak kralja Petra u Skoplje« (1914), kao i Gaumontova verzija istog događaja, »Kralj Petar u Skoplju« (1914); manjeg značaja nije ni dokum. film »Krvava bitka na Bregalnici« (1913).

Razdoblje I svj. rata donosi čitavu seriju filmova snimljenih na ratištu, među kojima su podjednako zanimljiva svjedočanstva ostavljena od savezničkih snimatelja (npr. »Napredovanje k Bitolju«, 1916) i ona njem. ili austroug. snimateljâ (npr. »Desetodnevna bitka kod Bitolja«, 1917). Manje su poznati materijali koje je u ovim godinama snimila Kinematografska sekcija srp. vojske, stacionirana na tlu Makedonije.

Ustvari, sve do 1945, kada su postavljeni temelji za kontinuiranu kinemat. djelatnost, u Makedoniji ne postoje organizacijski oblici koji bi potaknuli unapređenje filma. Usamljeni pothvati, poput film. projekta Arsenija Jovkova i Georgija Zankova »Makedonija« (1923), kojim se željelo dokum. postupkom sažeti čitavu povijest mak. naroda, njegovu kult. samobitnost i trajnost slobodarskih tradicija, prije su izraz rodoljubivih težnji da se aktualiziraju drevne nacionalne legende, nego rezultat traganja za autentičnim svjedočanstvom, do kakvog su držali njihovi prethodnici, braća Manaki. Duh avanturizma i tragalaštva, tako rasprostranjen i u sredinama skromnijega kinemat. iskustva, utjelovit će u svojoj biografiji Risto Zerdeski, glumac, snimatelj, producent, trgovac i prikazivač, koji, između ostalog, 1927. u Zagrebu snima (uz Đuku Berkeša kao redatelja) igr. film »Njih dva«.

Nešto sistematičnosti u radu i u sastavljanju film. arhiva uvest će tokom 30-ih godina Higijenski zavod iz Skopja, čiji program obuhvaća reportaže didaktičkih poruka, ali i igr. film (»Malarija«, 1932). U to vrijeme djelovati počinje i doajen poratnoga mak. dokumentarnog filma, Blagoja Drnkov. Od 1933. on registrira obilje podataka etnološkoga, obrednoga, pov. i polit. karaktera (»Bombardiranje Bitolja«, 1940, »Jedriličarski miting u Skoplju«, 1940, »II zasjedanje ASNOM-a«, 1945, i dr.).

God. 1945. Antifašističko sobranie na narodnoto osloboduvanje na Makedonija (ASNOM) donosi akt o osnivanju Otseka za kinematografiju. Iste godine formira se FIDIMA (akr. od Filmska direkcija za Makedonija) koja rukovodi proizvodnjom, distribucijom i prikazivanjem filmova, te osposobljavanjem film. kadrova i širenjem kino-mreže. Zatečeno stanje proizvodnih, teh. i kadrovskih mogućnosti u Makedoniji bilo je više nego loše, a takva je bila i kinofikacija; 1945. registrirano je jedva 25 kino-dvorana, da bi ta brojka tek 1972. dostigla vrhunac od 86 kina; 1980. ona opet pada na 72 dvorane.

Poslijeratna povijest mak. filma koincidira konsolidacijom, usponom, kriznim razdobljima i ponovnim dinamiziranjem jugosl. kinematografije. Može se primijetiti da mak. autori, kao i brojni autori iz ostalih jugosl. kinematografija, iskazuju afinitete za sadržaje, teme i stil nacionalnog obilježja. Producentska kuća Vardar-film (osnovana 1947) niz je godina ulagala najviše sredstava i poklanjala najviše pažnje pov. spektaklu. Razvoju ovog žanra dali su svoj doprinos doajeni dokum. filma (Trajče Popov: »Makedonska krvava svadba«, 1967), redatelji srednje i mlađe generacije (Ljubiša Georgievski: »Republika u plamenu«, 1969; Kiril Cenevski: »Jad«, 1975), ali i autori iz dr. republičkih središta (Žika Mitrović: »Mis Ston«, 1958). Omiljenost pov. spektakla (koja se nije ograničavala samo na mak. gledateljstvo) svakako je posljedica atraktivnosti njegovih sižeja, kao i u djelotvornoj mjeri aktualizacije folklornih predanja, što je utkano i u poruke filmova ratne tematike: »Frosina« (1952) Voje Nanovića (prvi mak. igrani film), »Cijena grada« (1970) Lj. Georgievskog, »Makedonski dio pakla« (1971) Vatroslava Mimice itd. Iz ovoga drugog tematskog ciklusa ipak se izdvajaju djela originalnije dramske konstrukcije i red. postupka koji ne traži pod svaku cijenu uzor u shemama raspoloživih žanrovskih konvencija: »Vučja noć« (1955) Franceta Štiglica, »Crno sjeme« (1971) K. Cenevskog i »Presuda« (1977) T. Popova. Ipak, u inače upadljivo oskudnoj igr. produkciji (1 do 2 naslova godišnje), mak. autori najviše maha svom talentu daju tražeći sadržaje locirane u suvremenomu društv. miljeu: »Vrijeme bez rata« (1969) Branka Gapa, »Crveni konj« (1981) Stoleta Popova i »Južna staza« (1982) Steve Crvenkovskog. Zanimljivo je da se u indeks filmova koji se bave suvremenom problematikom ubrajaju djela žanrovski relativno šarolika: komedije (npr. »Mirno ljeto«, 1961, Dimitrija Osmanlija), thrilleri (npr. »Viza zla«, 1959, F. Štiglica), melodrame (npr. »Ispravi se, Delfina«, 1977, Aleksandra Đurčinova), soc. drame (npr. »Žeđ«, 1971, D. Osmanlija) i polit. drame (npr. »Crveni konj« S. Popova).

Daleko zapaženije uspjehe mak. autori ostvaruju u kratkometr. produkciji. Između desetak (povremeno i nešto više) naslova, koliko Vardar-film godišnje upisuje u svoj proizvodni program, nailazimo na kronike, reportaže, eksp. i dokum. filmove uzbudljivih poruka i autentične dramatike. Svojom problemskom aktualnošću i stilskom konzistentnošću, filmovi poput »Granice« (1962) B. Gapa, »Krluka« (1973) Lakija Čemčeva, »Vatre« (1974) S. Popova, »Šestog igrača« (1976) Koče Nedkova, »Tulgeša« (1977) Koleta Maneva, »Sretne nove godine« (1978) Vladimira Blaževskog, »Likvidatora« (1983) T. Popova i dr. uklapaju se u najvitalnije tokove jugoslavenskoga dokum. filma.

Dinamizmu kratkometr. produkcije nov je stvaralački poticaj dala pojava skupine animatora, koji su sredinom 70-ih godina bili na putu da u jugosl. filmsku »hrestomatiju« upišu i pojavu Skopske škole animiranog filma. Nakon ekspanzivnog nastupa na domaćim i međunar. filmskim smotrama, gdje su osobito zapaženi bili radovi Darka Markovića (»Stop«, 1976), Petra Gligorovskog (»Adam (5 do 12)«, 1977) i Bore Pejčinova (»Otpor«, 1978), skopski će animatori u idućem razdoblju iskazivati sve manje sklonosti prema njegovanju duha zajedničkog pokreta.

S obzirom na probleme distribucije kratkometr. produkcije, oni se u anim. filmu ne pojavljuju u tako kritičnoj formi. Za razliku od crt. filmova koji su vrlo česti na programu telezivije, dokumentaristički film mnogo teže dolazi do publike. Istina, jedini distributer u republici, Makedonija film, donedavno je otkupljivao gotovo cjelokupnu produkciju Vardar-filma (godišnje inače otkupljuje i 20—30 inozemnih filmova za jugosl. tržište), ali je ta praksa ukinuta, pa najveći broj (u prosjeku uspjelih) dokum. filmova završava u bunkeru.

Do formiranja institucije Kinoteka na Makedonija (1974) u Skoplju, istraživački rad u oblasti filma i kinematografije bio je prepušten ustanovama i pojedincima koji su se ovom problematikom bavili tek usputno. Jedino je Zavod za kulturno-prosveten i nastaven film iz Skoplja (osnovan 1956) prikupljao 16mm filmove i iz svog fonda posuđivao pedagoškim institucijama građu za njihove programe. Kino-klubovi, kojih u Makedoniji ima 15, povremeno organiziraju seminare sa zadatkom poučavanja iz osnova teorije filma, mada je njihova osnovna djelatnost snimanje i razvoj amat. filma. Danas se u aktivnosti Kinoteke ubraja ne samo znanstveni rad oko prikupljanja i sistematiziranja film. zapisa značajnih za potrebe povijesti mak. kulture, već i pronalaženje novih oblika prisnijeg komuniciranja sa zainteresiranima filmom; izdaje i časopis »Kinotečen mesečnik«, u kojemu se njeguju gotovo sve vrste kritičko-teorijskog mišljenja.

Jedina film. manifestacija u Makedoniji je Festival filmske kamere — Manakijevi susreti u Bitolju, pokrenut 1979.

Uz već spomenute, u okviru mak. kinematografije istaknuli su se i sljedeći film. djelatnici: glumci Petre Prličko, Ilija Džuvalekovski, Meri Boškova, Darko Damevski, Risto Šiškov, Kole Angelovski, Nada Gešovska, Aco Jovanovski, Dragi Kostovski, Pero Arsavski, Šišman Angelovski, Meto Jovanovski, Dančo Čevrevski i Dime Ilijev; scenaristi Simon Drakul, Slavko Janevski, Taško Georgievski, Gane Todorovski, Kočo Nedkov, Meto Petrovski i Jovo Kamberski (potonja trojica su i uspješni redatelji kratkometr. filmova); snimatelji Kiro Bilbilovski, Nikola Hristovski, Ljube Petkovski, Mišo Samoilovski i Branko Mihajlovski; skladatelji Kiril Makedonski, Živko Firfov, Ljupčo Konstantinov, Trajko Prokofiev, Tomislav Zografski i Risto Avramovski; scenografi Nikola Lazarevski i Dime Šumka; film. kritičari Blagoja Kunovski i Georgi Vasilevski.

Do 1982. u Makedoniji su, uključujući i međurepubličke koprodukcije i one s inozemstvom, ukupno proizvedena 423 filma (od toga, 391 kratkometražni svih rodova te 32 cjelovečernja igrana); sâme 1982. snimljeno je 17 filmova (16 kratkometražnih i 1 igrani). Kino-mreža Makedonije u 1982. je obuhvaćala 75 kina (1 na 18 240 stanovnika) s oko 26 000 sjedala; održano je oko 41 000 predstava, kojima je prisustvovalo 7 333 000 gledatelja (veća gledanost domaćih filmova).

G. Va.

 

Slovenija. Već 16. novembra 1896. u Ljubljani (u salonu hotela Pri Maliču) su prikazivani filmovi braće Lumière i G. Mélièsa, a od 1897. prikazuju ih i putujući kinematografi. Johann Bläser snimio je 1899. »Panoramu Ljubljane«, a prvi sačuvani film. zapis o Ljubljani, »Svečarski dani slovenskoga radničkoga pjevačkog društva Slavuj«, ostvario je 1909. Salvatore Spina iz Trsta.

Za povijest slov. filma najvažnija su 3 kratka filma — »Sajam u Ljutomeru« (1903), »Povratak s mise« (1905) i »U obiteljskom vrtu« (1906) — koje je snimio dr Karel Grossman na 17,5mm vrpci, a pripadaju među najstarije sačuvane zapise domaćeg snimatelja s područja današnje SFRJ; to pionirsko djelo bilo je nepoznato sve do 1973, kada je preneseno na standardnu film. vrpcu.

U Ljubljani se, unatoč učestalim dolascima putujućih kinematografa i domaćim nastojanjima da se osnuje stalno kino (prvo je bilo Edison, osnovano 1906 /po nekim izvorima 1907/), ni u iduća 2 desetljeća ne može otkriti nijedan pokušaj samostalnog snimanja filmova. Mogućnosti gledanja filmova bilo je, međutim, sve više, što se razabire iz tadašnjeg tiska, ali sve do 20-ih godina — kada je fotograf Veličan Bešter snimio »Prijenos posmrtnih ostataka judenburških žrtava« (1923) i više drugih, izgubljenih filmova, i kada je slikar Božidar Jakac započeo za vlastitu uporabu snimati značajne događaje sa svojih putovanja, kao što ih je 1925—30. snimao i pijanist Ivan Noč — nije moguće govoriti o organiziranom snimanju filmova. Toga se sustavno, kontinuirano i poluprofesionalno prihvatio tek Metod Badjura, osnovavši poduzeće Triglav film. Njegov prvi kratki film »Put na Triglav« (1926) začetak je duge stvaralačke i (do 1940) producentske djelatnosti; snimio je 29 dokum. i reportažnih filmova, a među njima i dugometražni »Triglavske strmine« (1932) Ferde Delaka. Prvi pak slov. dugometražni film je »U carstvu zlatoroga« (1931) Janka Ravnika, u proizvodnji Milana Khama, sličan netom spomenutom — zapis ljubitelja planina, što ilustrira skromnost tadašnjih stvaralačkih nastojanja na području igr. filma. Oba su filma nijema; na zvučni igr. film treba čekati sve do potkraj 40-ih godina.

Za rata je, zbog kult. šutnje koju je naložila Osvobodilna fronta, obustavljeno snimanje u okupiranim krajevima, ali je nastavljeno u teškim uvjetima partizanske borbe. Nastao je niz dokum. snimki, od kojih su mnoge izgubljene, dok su sačuvani dokumenti B. Jakca, Črta Škodlara i Staneta Virška. Iz 1943. potječu, kako se drži, najstarije sačuvane snimke NOB-e u Jugoslaviji, među kojima i »Bitka za bjelogardijsko uporište Turjak«; kasnije se većinom prikazuju prizori s oslobođenog teritorija u Beloj Krajini. Ukupno je sačuvano više od 2000 m filma (koliko je moguće utvrditi, više no u dr. krajevima Jugoslavije).

Već za rata predsjedništvo Slovenskega narodnoosvobodilnega sveta (SNOS) planiralo je organiziranu film. proizvodnju, koja se odmah nakon rata formalno i počela ostvarivati u slov. podružnici Državnoga filmskog preduzeća DFJ, a uskoro potom i prilično samostalno u ljubljanskom poduzeću Triglav film. Prvi film poratne proizvodnje je dokumentarni »Ljubljana pozdravlja osloboditelje« (1946) Marjana Förstera, uz suradnju nekolicine snimatelja; prvi film novoga poduzeća »Osvećujemo i kažnjavamo« (1946) realizirao je Dušan Povh, uporabivši snimke iz 3 antikomun. filma nastala za rata. Među mladim partizanima koji su se uključili u film. proizvodnju (uz već navedene spomenuti valja i Ivana Marinčeka, Franceta Kosmača i Francija Cerara), u međunar. razmjerima prvi je ugled stekao France Štiglic dokum. filmom »Omladina gradi« (1946), nagrađenim na festivalu u Veneciji, nakon čega mu je povjerena režija prvoga dugometr. slovenskoga igr. filma »Na svojoj zemlji« (1948), prema scenariju Cirila Kosmača. Uz priličnu profesionalnu sigurnost, film se odlikuje i dojmljivim pojedinostima žrtvovanja i rev. zanosa stanovnikâ sela koje je do oslobođenja pripadalo Italiji.

Taj prvi dugometr. film o NOB-i postigao je izuzetan uspjeh u publike, jer je izrazio upravo ono što su ljudi nakon rata osjećali. Bio je to jedini slov. dugometražni film do 1951. Ostali film. djelatnici snimali su dokum. zapise za »Obzornik« (1945—51, 1955—57), pa 41 broj tih film. novosti predstavlja skupno djelo svih onih koji su na taj način stjecali profesionalna iskustva, a istodobno znači i dragocjen dokument vremena. Štiglicova dalja ostvarenja bila su posvećena aktualnim polit. temama koje je nalagalo vrijeme, ali ni »Trst« (1951) ni »Svijet na Kajžaru« (1952) nisu polučili većeg uspjeha. Tek »Dolinom mira« (1956) otkrio je svoj smisao za lirski obojenu priču, te dobar izbor i vođenje glumaca, što mu je priznato i na festivalu u Cannesu nagradom za najbolju mušku ulogu crnačkome am. glumcu Johnu Kitzmilleru.

Već ranije afirmirao se i Jože Gale dječjim filmom »Kekec« (1951), drugim cjelovečernjim slov. proizvodnje, vedrom pripovješću iz planinskog svijeta, nagrađenom na festivalu dječjeg filma u Veneciji Srebrnim lavom; nastavak pod naslovom »Sretno, Kekec!« (1963) donio je autoru na istom festivalu nova priznanja.

Unatoč razmjerno uspješnom početku, Triglav film je izabrao drugačiji put razvitka slov. filma. Nakon neznatnog odziva i kritike i publike na ambiciozno zasnovanu »Jaru gospodu« (1953) Bojana Stupice, tada najistaknutijega kaz. redatelja Jugoslavije, poduzeće je angažiralo iskusnoga stranog redatelja; Čeh František Čáp opravdao je očekivanja filmom »Vesna« (1953), rutinski izvedenom komedijom iz studentskog života, koju je publika festivala jugosl. filma u Puli proglasila najboljim filmom godine. Isto priznanje dobio je Čáp i za film »Trenuci odluke« (1955), svoje najbolje ostvarenje snimljeno u nas.

Nakon uspjeha obaju Čápovih filmova, uslijedio je skroman projekt trojice debitanata pod naslovom »Tri priče« (1955); svaki je, prema izabranome knjiž. predlošku, realizirao srednjometr. film na temu vode: Jane Kavčić »Oproštaj Andreja Vitužnika«, Igor Pretnar »Na valovima Mure«, a F. Kosmač »Kupanje pod brezom«; kao cjelina, film je djelovao svježe i poticajno, obećavajući uspješan profesionalni put mladih redatelja. No, koliko-toliko kontinuiranu proizvodnju počela je kočiti sve veća koprodukcijska djelatnost Triglav filma, s pomoću koje je poduzeće namjeravalo povećati financ. dobit u korist jugosl. filma. Do toga pak, zbog neravnopravnosti domaće kinematografije u odnosu na strane, nije došlo, pa je poduzeće zapalo u gubitke koji su kasnije opterećivali upravo domaći film. Iako je sudjelovanje film. radnika u koprodukcijskim ekipama pridonosilo podizanju njihove stručnosti, samo povremena samostalna ostvarenja domaćih redatelja imala su neugodne posljedice za organski razvoj domaće proizvodnje. J. Kavčič je svoj sljedeći film »Akcija« (1960) snimio tek nakon 5 godina, da bi se potom filmovima »Nevidljivi bataljon« (1967), a pogotovo »Sreća na lancu« (1977), vrlo uspješno posvetio žanru dječjega i omladinskog filma. F. Kosmač je sljedećim filmom »Dobri stari pianino« (1959) ponovno, iako s manje uspjeha, pokazao afinitet za lirsko, čega se ne odriče ni u realist. pripovijesti »Lucija« (1965). I. Pretnar je svoj idući film »Pet minuta raja« (1959), prema scenariju Vitomila Zupana, snimio djelomično sa slov. glumcima i suradnicima za Bosna film, a svoj je stvaralački profil najizrazitije oblikovao u filmu »Samonikli« (1963), u kojem su se snažnim glum. kreacijama istakli Majda Potokar, Sava Sever, Rudi Kosmač i Vladimir Skrbinšek.

Sva dotadašnja proizvodnja slijedila je zacrtani model zanimljive pripovijesti, oslonjene o klas. dramaturgiju, uglavnom realizirane prema knjiž. djelu. Boštjan Hladnik, nakon međunar. uspjeha svojih amat. filmova i 2 profesionalna kratkometražna, pošao je u svome dugometr. prvijencu »Ples na kiši« (1961) također od knjiž. ishodišta, ali je cijeli film oblikovao stvaralački samostalno, s osjećajem za suvremenije tendencije film. izraza, koje se udaljuju od ranije spomenutog modela. Tim je ostvarenjem, a djelomično i idućim »Pješčani grad« (1963), uz odobravanje jugosl. kritike, utro put intimističkom i autorskom filmu, no s kasnijim djelima nije polučio takav uspjeh.

F. Štiglic nastavio je svoje djelovanje u Zagrebu, gdje je za Jadran film snimio vrlo zapažen »Deveti krug« (1960) s temom iz NOB-e, nominiran za Oscara za najbolji film s neengl. jezičnog područja. Svoja nastojanja prema prisnijem, neposrednijem film. govoru najdosljednije je izrazio u filmu »Balada o trubi i oblaku« (1961), u kojem realizam prerasta u svijet priviđenja i slutnji. S posve drugačijim pristupom latio se još jednog projekta prema djelu C. Kosmača: filmom »Toga lijepog dana« (1962) ostvario je u cijelosti stilski čisto i stvaralački zrelo djelo na podlozi komedije; njegov smisao za humor potvrđuje i vedra partizanska priča »Ne plači, Petre!« (1964).

Kaz. redatelj Jože Babič uspješno je debitirao filmom »Tri četvrtine sunca« (1959), ali je veću pozornost pobudio »Veselicom« (1960), po noveli Bene Zupančiča, radi kritičke otvorenosti, što je značajno i za njegove filmove koje je potom snimio u Zagrebu i Sarajevu. Poput njega, u dr. proizvodnim središtima snimali su i F. Štiglic (u Skoplju — »Vučja noć«, 1955, i »Viza zla«, 1959) i J. Gale (u Sarajevu — »Tuđa zemlja«, 1957, i »Vratit ću se«, 1957); potonji tek nakon uspjeha ovih filmova dobiva i nove prilike u Sloveniji (npr. »Obiteljski dnevnik«, 1961, i »S druge strane«, 1970). Svojim jedinim igr. filmom »Zavjera« (1964) predstavio se Franci Križaj.

Potkraj 60-ih godina Matjaž Klopčič već naslovom svojega prvog filma »Priča koje nema« (1967) najavljuje autorsko poimanje medija. Kao kompletan autor predstavio se sljedećim filmom »Na papirnatim avionima« (1967), gdje preciznom, imaginativno bogatom režijom i osebujnim senzibilitetom zaista razbija klas. model narativnog filma. Svojim daljim ostvarenjima (npr. »Cvijeće u jesen«, 1973; »Strah«, 1974; »Udovica Karolina Žašler«, 1976; »Traženja«, 1979) značajno obilježuje domaće film. stvaralaštvo 70-ih godina i daje pobude za slobodnije interpretacijske zahvate.

Prerano umrli I. Pretnar ostvario je svoj posljednji film »Idealist« (1976) s očitom težnjom da bude što vjerniji Cankarevu »Martinu Kačuru«, što mu je u cijelosti i uspjelo. F. Štiglic pak režira solidne filmove poput »Pastirčića« (1973) ili »Priče o dobrim ljudima« (1975), kao i B. Hladnik — »Bijele trave« (1976). Autorski nezavisan Vojko Duletič afirmira se izvornom režijskom interpretacijom Cankareva djela »Na klancu« (1971), a svoj stvaralački put još odlučnije oblikuje u 2 filma iz ratnog doba — »Između straha i dužnosti« (1975) i »Moja draga Iza« (1979).

Sedamdesetih godina i u slov. kinematografiji nastupa nov naraštaj redatelja: uz Rajka Ranfla, Matiju Milčinskog i Božu Šprajca (s uspjelim, mada konfliktnim prvijencem »Grč«, 1979), inače i glumca, osobito se ističu stvaralački samostalniji Karpo Godina-Aćimović (i renomiran snimatelj) filmom »Splav meduze« (1980) i Franci Slak tv-filmom »Krizno razdoblje« (1981) te filmom »Eva« (1983). Najnoviju generaciju predstavljaju Marjan Ciglič, Boštjan Vrhovec, Žare Lužnik, Mitja Milavec i Boris Jurjaševič.

Od neslov. autora, uz F. Čápa, najveći udio u slov. kinematografiji ima srp. redatelj Živojin Pavlović filmovima »Crveno klasje« (1970), »Let mrtve ptice« (1973) i »Doviđenja u sljedećem ratu« (1980); svoj osebujni stvaralački temperament i svjetonazor u prva je dva uspješno prilagodio užoj slovenskoj tematici.

Dokumentarni i općenito kratkometr. film u potpunosti je u sjeni dugometr. igranoga, a njegovi su uspjesi različiti u raznim razdobljima. Uz priloge u »Obzorniku«, među poratnim djelima valja posebno spomenuti »Partizanske bolnice u Sloveniji« (1948) Zvoneta Sintiča, »Slovensku dramu 1919—1949« (1949) J. Galea, »Naše lipicance« (1951) M. Badjure (realizirane u suradnji sa suprugom Milkom Badjura) te također njihovo zajedničko »Proljeće u Beloj Krajini« (1952), kao i opus Ernesta Adamiča. Inače, sve do 1956, kada su film. radnici utemeljili svoje poduzeće Viba film, nema vidljivijih dostignuća. Novo poduzeće omogućuje im djelovanje, pa se kratkometr. film počinje razvijati novom snagom. Uz D. Povha, autora više puta nagrađivanog filma »Tri spomenika« (1958), te više ironično-kritično zasnovanih filmova, Jože Bevc u nekoliko ostvarenja stvara lik »građanina Urbana«, a snima i dr. filmove s blagim kritičnim pogledom na slabosti pojedinca i društva (npr. »Kruške«, 1964) te tematski zanimljive kratke igr. filmove i 1 manje uspjeli cjelovečernji. Jože Pogačnik se također prihvaća društvenokritičkih tema; zanimljivom tematikom ističe se i Mirko Grobler (okušao se i na igr. filmu), a individualan kritički pristup iskazao je u nekoliko filmova Mako Sajko. Uspjelije dokum. filmove snimili su i F. Čáp, Milan Ljubić, Filip Robar-Dorin i dr.

Izvornost u kratkometr. film unose B. Hladnik djelom »Život nije grijeh« (1957) i osobito više puta nagrađenom »Fantastičnom baladom« (1957), zatim M. Klopčič filmovima »Na sunčanoj strani ulice« (1959) i »Romanca o suzi« (1961) te K. Godina-Aćimović filmom »Zdravi ljudi za razonodu« (1971, u Vojvodini).

Lut. film se kontinuirano razvijao — pod vodstvom Janeza Menarta — samo od 1957. do 1964, kada su nekoliko uspjelih djela ostvarili Mile De Gleria, Saša Dobrila, Z. Sintič i Č. Škodlar. Crt. film tek se počinje razvijati ostvarenjima Janeza Marinšeka, Cirila Galea, Mikija Mustera i Konija Steinbahera.

Uz već spomenute, u okviru slov. kinematografije istaknuli su se i sljedeći film. djelatnici: glumci Elvira Kralj, Stane Sever, Jože Zupan, Lojze Potokar, Mila Kačič, Arnold Tovornik, Maks Furijan, Duša Počkaj, Štefka Drolc, Angelca Hlebce, Bert Sotlar, Lojze Rozman, Miha Baloh, Demeter Bitenc, Jurij Souček, Dare Ulaga, Ali Raner, Sandi Krošl, Boris Kralj, Polde Bibič, Anton Petje, Mira Sardoč, Metka Gabrijelčič (prva jugosl. glumica koja je popularnost stekla u zab. filmovima), Janez Čuk, Mirko Bogataj, Boris Cavazza, Dare Valič, Radko Polič, Alenka Vipotnik, Miranda Caharija, Marija Lojk, Špela Rozin, Milena Zupančič, Majda Grbac, Marjeta Gregorač, Ivo Ban, Olga Kacjan, Marina Urbanc, Tea Glažar te pripadnik slov. nacionalne manjine u Austriji Marijan Srienc (slov. glumci Janez Vrhovec, Stevo Žigon, Irena Prosen i neki dr. karijere su ostvarili u srp. kinematografiji); scenaristi Ivan Ribič, Marjan Brezovar, Ivan Potrč, Franček Rudolf, Branko Šömen, Andrej Hieng i Tone Partljič; snimatelji Ivan Marinček, Rudi Vavpotič, Mile De Gleria, Franci Cerar, Anton Smeh, Janez Kališnik, Milan Kumar, Viki Pogačar, Jure Pervanje, Rado Likon, Žaro Tušar, Vilko Filač i Valentin Perko; scenografi Ivo Spinčič, Mirko Lipužič, Niko Matul, Tone Mlakar i Eli Likar; skladatelji Bojan Adamič (prvi popularni autor film. glazbe u SFRJ), Marjan Lipovšek, Marjan Vodopivec, Marjan Kozina, Urban Koder, Uroš Krek, Alojz Srebotnjak, France Lampret, Jože Privšek i Dečo Žgur; masker Berta Meglič (vodeća u SFRJ). Kritičarskim filmsko-publicističkim i teorijskim radom te širenjem film. kulture ugled su stekli: Vladimir Koch, Vitko Musek, Bratko Kreft, Francè Brenk, Toni Tršar, Matjaž Zajec, Branko Šömen, Tone Frelih, Branko Kovič, Bojan Štih, Rapa Šuklje, Miša Grčar, Stanka Godnič, Mirjana Borčić, Lilijana Nedič, Jože Dolmark, Silvan Furlan, Zdenko Vrdlovec, Viktor Konjar i Denis Poniž.

Prvi film. časopisi u Sloveniji javili su se neposredno pred II svj. rat (»Kino revija«, 1938, i »Film«, 1939, oba u Ljubljani). Po oslobođenju najprije izlazi bilten »Filmski vestnik«, koji 1947—50. izdaje Komisija za kinematografijo Vlade LR Slovenije. Prvi je film. časopis duljeg trajanja ljubljanski »Film« (1950 —61). Potkraj 50-ih godina javljaju se u Ljubljani i 2 časopisa izgrađenije koncepcije: »Filmski list« (1957) i »Filmski razgledi» (1959/60). Od 1962. u Ljubljani izlazi »Ekran«, jedan od najuglednijih film. časopisa u SFRJ.

Distribucijom kao primarnom djelatnošću u Sloveniji se bavi ljubljansko poduzeće Vesna film, dok se proizvodnjom (mahom kratkometr. filmova svih vrsta) još bave Z. F. A. Unikal studio i DDU Univerzum iz Ljubljane.

Do 1983. u Sloveniji je ukupno proizvedeno 915 filmova (od toga 825 kratkometražnih svih radova i vrsta, te 90 cjelovečernjih igranih /uključujući međurepubličke koprodukcije i one s inozemstvom/); sâme 1983. proizvedeno je 4 igrana i 23 kratkometr. filma. God. 1982. u Sloveniji djeluje 171 kino (1 na 8960 stanovnika) s oko 49 000 sjedala; održano je 58 000 predstava (8 020 000 gledalaca).

Školovanje film. kadrova raznih profila vrši se na Akademiji za gledališče, radio, film in televizijo u Ljubljani (osnovanoj 1945. kao Akademija za igralsko umetnost). U Ljubljani djeluje i kinotečna ustanova Filmski muzej.

Od film. manifestacijâ najznačajnije su Teden domačega filma u Celju (od 1973) i bijenalni međunarodni Festival športnih in turističnih filmov u Kranju (od 1966).

V. Kh.

 

Srbija. Prvu film. projekciju u Beogradu održali su prikazivači braće Lumière 25. maja (6. juli po tadašnjem kalendaru) 1896; bila je vjerojatno i prva na Balkanu. Projekcije se vrše i poč. 1897, ponovno u Beogradu te u nekoliko gradova u unutrašnjosti, a tada su snimljene i u program uvršćene i neke scene s beogradskih ulica. Poslije više gostovanja putujućih prikazivača, u Beogradu 1900. niče Prvi srpski kinematograf, čiji je vlasnik jedan domaći poduzetnik. Beograd je, sve do potkraj 1908, bio preplavljen putujućim kinima. Imućniji hotelijeri i kafedžije, utvrdivši da prikazivanje filmova postaje unosno, otvaraju stalne dvorane, kojih je do potkraj 1912. U Beogradu već 18 (postojale su i u Užicu, Nišu, Šapcu, Kragujevcu, Valjevu, Smederevu i dr. većim gradovima); prikazivanje filmova, uz jelo i piće, bilo je obično popraćeno kavanskom muzikom i »tumačem«. U to vrijeme prikazivani su mnogi filmovi tadašnje svjetske produkcije, dobiveni najčešće iz predstavništava u Budimpešti, ali se i nekoliko beogradskih vlasnika kina bavilo iznajmljivanjem filmova u Srbiji (pa i u Bugarskoj). Rad u kinematografiji spadao je tada pod Zakon o radnjama, koji je (za ono doba — 1911) smatran progresivnim. Relativno rano javljaju se, pored povremenih gostovanja stranaca, i pokušaji domaće film. proizvodnje. Svetozar Botorić, hotelijer i vlasnik beogradskog kina Pariz, surađujući s tvrtkom Pathé, proizveo je niz žurnalskih storija o raznim događajima, ali i prvi dugometražni igr. film u Srbiji (i Jugoslaviji) »Život i dela besmrtnog vožda Karađorđa« (1911), prikazivan kao »Karađorđe«, s grupom istaknutih beogradskih glumaca na čelu s Čiča-Ilijom Stanojevićem kao redateljem. Sa snimanjem filmova započinju i braća Božidar, Pera i Svetolik Savić — tiskari, urednici i vlasnici lista »Male novine« te prvoga u Beogradu posebno izgrađenoga Modernog bioskopa, koji raspisuju i natječaje za pisce scenarija i glumce; B. Savić režirao je i drugi igr. film u Srbiji (i Jugoslaviji) »Jedna majka« (1912). Vlasnik kina Kasina Đoka Bogdanović snima i prikazuje scene iz srpsko-bug. rata i pratećih zbivanja, koje postaju gl. dijelom kino-programâ tog vremena. Poč. 1914. on osniva velik i dobro opremljen laboratorij, »fabriku«, u kojem — umjesto u inozemstvu— obrađuje filmove. Izbijanje I svj. rata, međutim, prekida razne pothvate ove vrste, pa se snimanja, s izuzetkom nekoliko storija iz prve godine rata, ponovno organiziraju tek na Krfu i u Solunu 1916, po osnutku — na naredbu Vrhovne komande srpske vojske — Kinematografske sekcije, koja organizira »slikarsko-fotografsko-kinematografsku službu u operativnoj vojsci«. Snimatelji Sekcije snimali su niz storija na Solunskoj fronti; na njihovu je čelu bio Mihailo Mihailović, koji će između dva rata voditi dobro opremljenu film. sekciju u Vojnogeografskom institutu na Kalemegdanu, čiji će dragocjeni film. materijali nestati potkraj II svj. rata.

Od sâmog početka tisak, za ono vrijeme razvijen, prati uspon kinematografije. Već 1896. službene »Srpske novine« stručno tumače tehniku oživljavanja fotografije i njenu povijest, a tokom vremena niz novina piše o filmu kao novome društv. činiocu. Radnička štampa iz svog kuta upućuje krupne zamjerke: »Preovladavaju pikantni i kriminalni filmovi. Skandalozni film je isto toliko opasan za radnike kao i skandalozni roman . . .«. Za okupacije neprijatelj je na teritoriju Srbije snimio više filmova i prikazivao ih u rekviriranim kinima radi propagande, npr. »Svečanost o rođendanu Nj. V. cara Karla u Beogradu« i »Posjet bavarskog kralja Beogradu«.

Nagli razvitak film. proizvodnje u svijetu poslije I svj. rata utjecao je i na razvoj kinematografije u Srbiji. U Beogradu velike inozemne film. kompanije osnivaju svoje filijale i, u međusobnoj konkurenciji, nude širok izbor dostignuća svjetske produkcije. Ekspanzija i u Srbiji dovodi do formiranja i porasta broja stalne publike (1924. u Beogradu je osnovan i prvi film. klub — Klub filmofila). U toku 2 desetljeća broj kina u Srbiji raste i stabilizira se na oko 60; u pojedinim se gradovima tek tada prvi put otvaraju kino-dvorane. God. 1928. u Srbiji su postojala 62 kina sa 11 561 sjedalom (od toga, u Beogradu 10, sa 6151 sjedalom), 1932 — 47, sa 16 070 sjedala (od toga, u Beogradu 13, sa 8496 sjedala), a 1937 — 58, sa 23 434 sjedala (od toga, u Beogradu 20, sa 13 314 sjedala). Pojedini ljubitelji filma, fantasti ali i poslovni ljudi, naslućuju uspješnu budućnost medija i pokušavaju ponovno pokrenuti domaću proizvodnju. Pojedine ustanove, čak i ministarstva (npr. zdravlja, trgovine i vanjskih poslova), organiziraju snimanje poučnih i propagandnih filmova. Farmaceut Kosta Novaković osniva 1920. poduzeće Novaković-film, s vlastitim ateljeom, laboratorijem i kino-dvoranama, i snima preko 60 kratkometr. filmova o raznim događajima, a 1926. i »grotesku u 2 čina iz života beogradske plaže — ’Kralj čarlstona’«, podražavajući stil filmova M. Sennetta, te 1927. melodramu »Grešnica bez greha«. Grupa filmofila, okupljena oko Boška Tokina i Dragana Aleksića, pokušala je 1923, prema scenariju Bare Ćosića, snimiti parodiju »Kačaci u Topčideru«, ali se film zapalio. Pojedini snimatelji osnivaju vlastita mala film. poduzeća: Slavko Jovanović (Mačva film, 1923), Josip Novak (Pobeda, 1926), Andreja Glišić (Artistik film, 1926), Stevan Mišković (Osvit, 1927), Mihajlo Al. Popović (MAP, 1932) i dr. Pokušaji stvaranja film. industrije 20-ih godina dali su, ipak, tek skromne rezultate, jer za to nisu postojali osnovni uvjeti. Međutim, nakon donošenja Zakona o uređenju prometa filmova iz 1931, dolazi do naglog povećanja proizvodnje. Pored niza tzv. kulturnih filmova dužine 150—500 m, pojavilo se i nekoliko dužih film. djela: dokumentarni »Beograd, prestonica Kraljevine Jugoslavije« Vojina M. Đorđevića, inače agilnoga film. publicista, te igrani »Na kapiji Orijenta« Milutina Ignjačevića i »S verom u boga« M. Al. Popovića; potonji, o stradanjima u okupiranoj Šumadiji, smatran je najboljim ostvarenjem tog vremena. U Beogradu je 1931. osnovan Jugoslovenski prosvetni film, najveći proizvođač kulturnih filmova u Srbiji, s vlastitim Narodnim bioskopom, a potom nastaju i Jugoslovenski filmski klub (1931), Zadruga za privredni film, (1931), Jugoslovensko filmsko društvo (1932) i niz sl. ustanova. Narednih godina dolazi do privremenoga naglog opadanja film. proizvodnje (zbog bojkota am. kompanija iz organizacije W. H. Haysa).

Dosta rano pojavljuju se u Beogradu i prvi film. listovi, najčešće kratkog vijeka (npr. »Filma« i »Filmska tribina« 1923, »Filmske novine« i »Filmski život« 1926, »Film i moda« 1927, i dr.). Pored njih, u nekoliko su listova postojale stalne film. rubrike: »Politika« (Dušan Timotijević), »Vreme« (D. Aleksić), »Pravda« (Radenko Tomić), »Nedeljne ilustracije« (B. Tokin) i dr. Među relativno malobrojnim film. publikacijama izdanim u to vrijeme u Beogradu, izdvajaju se veoma stručno obrađeni godišnjaci (»Jugoslovenski filmski almanaha«, 1933, urednik V. M. Đordević; »Filmski godišnjak 1936«, kao i za 1937/38 i 1938/39, urednik Vasilije Zarić) koji, uz »Filmski almanah 1929« urednika Miloša B. Gregorića s tekstom (prvim takve vrste u nas) »Prilozi za istoriju našeg filma« autora V. M. Đorđevića, sadrže obilje dragocjenih podataka o kinematografiji u Srbiji i Jugoslaviji između dva rata.

Pored navedenih sineasta-pionira, film bi sporadično privlačio i istaknute glumce, pisce i umjetnike te dr. javne i kult. djelatnike (Petar Dobrinović, Mata Milošević, Pavle Bogatinčević, Žanka Stošić, Viktor Starčić, zatim Svetomir i Živorad Nastasijević, Josip Štolcer-Slavenski i dr., uz pokoji osvrt Marka Ristića, Aleksandra Vuča i dr.).

Poslije brzog sloma Kraljevine Jugoslavije 1941, u surovim uvjetima okupacije nisu bila moguća opsežnija film. snimanja otpora neprijatelju. Međutim, akrobat Dragoljub Aleksić 1942. u Beogradu realizira igr. film »Nevinost bez zaštite«.

Šest mjeseci prije kraja rata u Beogradu ponovno niče kinematografija, ovog puta kao rezultat kult. politike i potrebâ društva. Već potkraj oktobra 1944. spontano okupljena grupa predratnih filmofila i snimatelja (Mihajlo Ivanjikov, Vladeta Lukić, M. Al. Popović, A. Glišić, S. Mišković i dr.), na čelu s Radošem Novakovićem, Nikolom Popovićem i dr., ubrzo — u okvirima Državnoga filmskog preduzeća DFJ (osnovanog 20. XI 1944) i Filmske sekcije propagandnog odeljenja Vrhovnog štaba NOV i POJ (osnovane naredbom od 13. XII 1944) — organizira u Beogradu, u vrlo oskudnim uvjetima, snimanje prvih film. žurnala i kurs za film. snimatelje.

U prvom razdoblju (1945—51) svoga poslijeratnog razvitka, kinematografija Srbije, prožeta traumama rata i zamahom poratne izgradnje, proizvodi isprva — pretežito u duhu socijal. realizma — niz dokumentarnih, najčešće namjenskih i propagandnih filmova, ali i nekoliko igranih o NOB-i i socijal. preobražaju društva (»Slavica«, 1947, Vjekoslava Afrića, prvi poratni igr. film u Jugoslaviji; »Besmrtna mladost«, 1948, Voje Nanovića; »Život je naš«, 1948, Gustava Gavrina; »Priča o fabrici«, 1948, Vladimira Pogačića; »Jezero«, 1950, Radivoja-Lole Đukića). Istodobno, nasuprot vremenu i samom autoru (kako se predstavio u propagandnim dokum. filmovima), javlja se i jedan film strasne romantike s radnjom u prošlosti — »Sofka« (1948) R. Novakovića. Do kraja tzv. administrativnog perioda u kinematografiji (1951), s film. radnicima-službenicima i budžetskim financiranjem proizvodnje, u Beogradu je proizvedeno (u saveznom Zvezda filmu i republičkom Avala filmu) ukupno 11 dugometražnih igr. filmova šestorice spomenutih redatelja i 134 kratkometražna u režiji niza redatelja-debitanata, od kojih će pojedini snimati i do naših dana (neki i igr. filmove): Miodrag Jovanović, Čoči Michieli, Žika Mitrović, Žorž Skrigin, Puriša Đordević, Jovan Živanović, Milenko Štrbac, Miloš Bukumirović, Ratomir Ivković, Branko Ćelović, Žika Čukulić, Mihailo Cagić, Vera i Ljubiša Jocić (koji rade i na anim. filmu) i dr., a nešto kasnije i Aleksandar Aranđelović i Miroslav Subotički.

U idućem razdoblju (1952—61), krupne promjene (npr. film. radnici u statusu slobodnog ugovaranja), uz izvjestan automatizam u financiranju proizvodnje, dovode do postupnog porasta broja producentskih poduzeća, mogućnosti diferencijacije film. radnikâ prema afinitetima (Udruženje filmskih radnika Srbije osniva 1952. producentsko poduzeće UFUS) i povećanja broja filmova proširenog dijapazona žanrova (godišnje prosječno više od 5 igranih i 50—60, pa i više, kratkometražnih). U ovom razdoblju najistaknutiji je redatelj V. Pogačić (koji tada snima glavninu svog opusa), čiji film »Subotom uveče« (1957) označava prekretnicu u oblikovanju suvremenoga domaćeg filma, a »Sam« (1959) nova viđenja filma iz NOB-e, istovremeno sa Stoletom Jankovićem (»Kroz granje nebo«, 1958), kome će ratni film biti osnovnom preokupacijom tokom iduća 2 desetljeća. Glavninu svojih filmova snimili su u ovoj etapi i R. Novaković, zaokupljen ratnom tematikom, i Ž. Skrigin. Već prvim svojim igr. filmom (inspiriranim vesternom) »Ešalon doktora M.« (1955) Ž. Mitrović se opredjeljuje za žanr akcionog filma, uz tek povremena drugačija ostvarenja. U ovoj etapi svoje prve igr. filmove snima i P. Đordević (»Opštinsko dete«, 1953, i dr.). Izvjesno žanrovsko šarenilo tog vremena upotpunjuje pojava prvoga muz. filma (»Ljubav i moda«, 1960, Ljubomira Radičevića) te niza, komedija i zab. filmova Soje Jovanović, Save Popovića, Marijana Vajde, V. Nanovića, R.-L. Đukića i dr., od kojih neki nisu nadživjeli vrijeme u kojem su ponikli.

U idućem razdoblju (1962—70) niz uzroka (neracionalna organizacija proizvodnje, s glomaznim producentskim poduzećem kao posrednikom između stvaralaca i teh. baze, mršava bilanca dometâ /osobito igr. filmova/ tokom prethodnih 15 godina i dr.) dovode do odluke o pripajanju Avala filmu proizvodnih organizacija Slavija, UFUS i CFS Košutnjak, kojima je priključena i CF Laboratorija, s krajnjim ciljem da se s pomoću poslova s inozemstvom omogući lakše financiranje domaće proizvodnje. Taj pothvat, baziran na koprodukcijama i kreditiranju stranih partnera, završio je potkraj 60-ih godina nagomilanim dugovima i dezintegracijom Avale. Međutim, faktički porast proizvodnje fuzionirane Avale, veoma uspješan razvoj Dunav filma (nefuzioniranog i usmjerenog na dokum. i kratkometr. film), kao i pojava novih oblika produkcije (Kino klub »Beograd«, ne toliko dometom svojih petnaestak igr. filmova, koliko nekonvencionalnim duhom, zatim okupljanje film. radnikâ oko novoosnovanog FRZ-a, 1967, i dr.) dovode do unapređenja i stabiliziranja proizvodnje na prosječno 12 igr. i preko 80 kratkometr. filmova godišnje. Posebno u drugoj polovici razdoblja dolazi do snažnoga stvaralačkog zamaha tzv. autorske kinematografije (i u igr. i u dokum. filmu), okrenute traganju za novim polemičkim dimenzijama života; među tim djelima nekoliko ih je politički negativno ocijenjeno kao crni talas. Neobičnom koincidencijom, iste 1967. godine, nekoliko autora svojim igr. filmovima doseže vrhunske domete (nagrade na najvećim svjetskim festivalima), po nekima nenadmašene (Živojin Pavlović: »Buđenje pacova« i »Kad budem mrtav i beo«; Dušan Makavejev: »Ljubavni slučaj ili tragedija službenice PTT«; Aleksandar Petrović: »Skupljači perja«; P. Đorđević: »Jutro«), nagoviještene već njihovim prethodnim ostvarenjima (»Neprijatelj«, 1965 — »Čovek nije tica«, 1965 — »Tri«, 1965 — »San«, 1966). Dometu tadašnje produkcije pridonosi još nekoliko autora: Nikola Rajić, Vlada Petrić, Mića Popović, Đorđe Kadijević, Kokan Rakonjac, Marko Babac, Vladan Slijepčević, Radenko Ostojić, Dragoslav Lazić, tandem Gordan Mihić/Ljubiša Kozomara, Fedor Škubonja, Vuk Babić, Tori Janković, Miša Radivojević i dr. U isto vrijeme dolazi i do punoga stvaralačkog zamaha dokumentarista okupljenih oko Dunav filma, koje tal. kritičari 1966, u mjestu Porretta Terme, »promoviraju« u tzv. Beogradsku školu dokumentarnog filma; to nije prost zbir dostignuća, već širok pokret autentičnih dokumentarista, začet još u filmovima Krste Škanate, Ivana Draškocija, J. Živanovića, M. Štrpca i niza drugih, da bi polovicom narednog desetljeća dostigao široku paletu najboljih ostvarenja dokum. filma u Srbiji, posebno u djelima Stjepana Zaninovića i K. Škanate, kao i u filmovima Branka Kalačića, Mije Jakšića, Svete Pavlovića, M. Štrpca, A. Petrovića, P. Đorđevića, D. Makavejeva, D. Lazića, B. Ćelovića i R. Ivkovića, kojima se kasnije pridružuju i Aleksandar Ilić, Vladimir Basara, Jovan Aćin, Vlatko Gilić, Živko Nikolić, Predrag Golubović, Dejan Đurković, Jovan Jovanović, Miroslav Jokić, Petar Lalović i dr.

U razdoblju 1971—80 (uključujući i poč. 80-ih godina), dolazi do veće razgranatosti produkcije: desetak i više producentskih organizacija, nevelikih ili sasvim malih, održava kontinuitet proizvodnje na prosječno 10 igr. i preko 100 kratkometr. filmova godišnje. Dolazi do znatnijih, manje-više neminovnih generacijskih promjena. Nova generacija obrazovanih sineasta, pojedini i vrlo nadareni, ne zalazeći dublje u složenije sfere čovjekove egzistencije, s lakoćom kazivanja, izvanjskom neobveznošću tv-estrade i bogatijim asortimanom komunikativnih filmova, uspostavila je, bez krupnijih ustupaka, kontakte i s najširom publikom. Najistaknutiji su ostvarili, među dvadesetak svojih filmova posljednjih godina, nekoliko vrhunskih dometa ovog razdoblja. Pored uspjelijih ostvarenja autorâ dijelom iz tzv. praške škole, Gorana Paskaljevića (»Čuvar plaže u zimskom periodu«, 1976; »Poseban tretman«, 1980), Gorana Markovića (»Specijalno vaspitanje«, 1977; »Nacionalna klasa«, 1979), Srđana Karanovića (»Miris poljskog cveća«, 1977; »Petrijin venac«, 1980) i M. Radivojevića (»Kvar«, 1978; »Živeti kao sav normalan svet«, 1982),, filmovi Slobodana Šijana (»Ko to tamo peva«, 1980; »Maratonci trče počasni krug«, 1982), Dejana Karaklajića (»Ljubavni život Budimira Trajkovića«, 1977; »Erogena zona«, 1981) i Branka Baletića (»Sok od šljiva«, 1981; »Balkan-ekspres«, 1983) ulaze među najgledanije domaće i inozemne filmove u Srbiji 1962—82, kao i ostvarenja Aleksandra Đordevića (»Povratak otpisanih«, 1976) i Milana Jelića (»Rad na određeno vreme«, 1980). Posve osebujnim igr. filmovima ističe se Ž. Nikolić (»Beštije«, 1977; »Smrt gospodina Goluže«, 1982), a filmovima za djecu Jovan Rančić (»Poslednja trka«, 1979). Uspjelim debitantskim ostvarenjima javljaju se Aleksandar Mandić (1980), Darko Bajić (1982), Dragan Kresoja (1983) te Bata Prelić i Predrag Antonijević (1984).

U ovom razdoblju na igranom filmu debitiraju neki vrsni dokumentaristi, npr. P. Golubović i V. Gilić, te poznati film. kritičar i redatelj kratkometr. filmova Mića Milošević, koji se opredjeljuje za čisti komerc. film, i zajedno s nekoliko projekata sl. opredjeljenja Zorana Čalića, Vlaste Radovanovića i R.-L. Đukića, uvrštava se među najgledanije autore u Srbiji i Jugoslaviji u posljednjih nekoliko godina. Od starijih redatelja, s po nekoliko ostvarenja različitih dometa u ovom se razdoblju javljaju Zdravko Velimirović, Miki Stamenković, Zdravko Randić, Vladimir Pavlović, Dragovan Jovanović, Ž. Mitrović, J. Živanović, S. Janković i dr., dok s nekoliko projekata gostuje Branko Bauer. Od redatelja s vrha proteklog razdoblja, A. Petrović i D. Makavejev rade izvan zemlje (uspješni su njihovi filmovi inozemne produkcije »Grupni portret s damom«, 1977, odn. »Mister Montenegro«, 1981), Ž. Pavlović (osim »Hajke«, 1977) režira nekoliko uspjelih filmova u Sloveniji, a P. Đorđević se povremeno vraća kratkometr. filmu.

U okviru srp. kinematografije (pored već navedenih) istaknuli su se i sljedeći film. stvaraoci: glumci Milan Ajvaz, Milivoje Živanović, Jozo Laurenčić, Dejan Dubajić, Ljubinka Bobić, Ljubiša Jovanović, Viktor Starčić, Nikola Popović, Sima Janićijević, Marija Crnobori, Dragomir Felba, Janez Vrhovec, Mira Stupica, Olga Spiridonović, Mića Tomić, Milan Srdoč, Severin Bijelić, Mija Aleksić, Miodrag Petrović-Čkalja, Stole Aranđelović, Pavle Vuisić, Rade Marković, Olivera Marković, Renata Ulmanski, Ljuba Tadić, Dušan Bulajić, Slobodan Perović, Zoran Radmilović, Bora Todorović, Milan Milošević, Vladimir Popović, Milena Dapčević, Mira Banjac, Tamara Miletić, Gizela Vuković, Slobodan Aligrudić, Branko Pleša, Bata Živojinović, Aleksandar Gavrić, Dušan Janićijević, Jovan Janićijević, Danilo Stojković, Voja Mirić, Peter Carsten, Predrag Milinković, Miloš Kandić, Mihajlo Janketić, Vladan Živković, Miroljub Lešo, Alenka Rančić, Irena Prosen, Dara Čalenić, Radmila Andrić, Ružica Sokić, Dragomir Bojanić, Stevo Žigon, Jelena Jovanović-Žigon, Vesna Krajina, Dragan Ocokoljić, Ljubiša Samardžić, Nikola Simić, Ratislav Jović, Petar Kralj, Bekim Femiu, Faruk Begolli, Milena Dravić, Neda Spasojević, Vera Čukić, Olivera Katarina, Beba Lončar, Dušica Žegarac, Jelisaveta Sablić, Eva Ras, Snežana Nikšić, Stanislava Pešić, Dragan Zarić, Dragan Nikolić, Dragomir Čumić, Milja Vujanović, Radmila Živković, Miki Manojlović, Aleksandar Berček, Irfan Mensur, Neda Arnerić, Tanja Bošković, Snežna Savić, Milan Štrljić, Gorica Popović, Nada Vojinović, Mirjana Karanović, Vladica Milosavljević, Bogdan Diklić, Svetozar Cvetković, Slavko Štimac, Svetislav Goncić, Sonja Savić i dr.; scenaristi Aleksandar Vučo, Oto Bihalji-Merin, Oto Deneš, Oskar Davičo, Bora Ćosić, Frida Filipović, Đorđe Lebović, Borislav Pekić, Ratko Đurović, Antonije Isaković, Dušan Radović, Branko Radičević, Dragoslav Mihajlović, Brana Šćeparović, Jug Grizelj, Ljubiša Kozomora, Gordan Mihić (gotovo jedini profesionalni scenarist, s više od 20 realiziranih scenarija), Siniša Pavić, Dragoslav Ilić, Žika Lazić, Miroslav Antić, Arsen Diklić, Miodrag Đurđević, Bogdan Jovanović, Vlasta Radovanović, Tori Janković, Aleksandar Obrenović, Staša Borisavljević, Dušan Savković, Branko Vučićević, Borislav Mihajlović-Mihiz, Milan Šećerović, Dragan Marković, Predrag Perišić, Dušan Perković, Mirko Kovač, Leon Kovke, Dušan Kovačević i Nebojša Pajkić; snimatelji Josip Novak, Nebojša, Lolin, Nikola Majdak, Velibor Andrejević, Jovan Jovanović, Milorad Marković, Simon Racković, Stevo Radović, Mihajlo Jovanović, Velizar Janković, Stevan Labudović, Milenko Stojanović, Aleksandar Sekulović, Branko Ivatović, Nenad Jovičić, Miroljub Dikosavljević, Dragoljub Karadžinović, Miodrag Sukijasović, Dragan Mitrović, Milivoje Milivojević, Petar Ljutić, Aleksandar Petković (i redatelj), Vladimir Perišić, Predrag Popović-Pega, Milorad Jakšić-Fanđo, Bratislav Stojanović, Đorđe Nikolić, Petar Lalović, Milan Spasić, Živorad Milić, Božidar Nikolić, Branko Perak, Živko Zalar, Radoš Lužanin, Ilija Čeperac i Radoslav Vladić (uz povremena uspjela gostovanja Tomislava Pintera); scenografi Veljko Despotović, Miomir Denić, Dragoljub Lazarević, Miodrag Nikolić, Nikola Radanović, Zoran Zorčić, Aleksandar Milović, Bogić Risimović, Vladislav Lašić, Milenko Jeremić, Miodrag Hadžić, Miodrag Mirić, Dragoljub Ivkov i Vlastimir Govrik; kompozitori Mihailo Vukdragović, Stanojlo Rajičić, Stevan Hristić, Krešimir Baranović, Lida Frajt, Dragutin Čolić, Enriko Josif, Ivan Rupnik, Milan Ristić, Ilija Marinković, Predrag Milošević, Mladen Guteša, Jovan Jovičić, Vartkes Baronijan, Vasilije Mokranjac, Dušan Radić, Darko Kraljić, Vojislav Simić, Đorđe Karaklajić, Zoran Hristić, Vojislav Kostić-Voki, Miodrag Ilić-Beli, Borivoje Simić, Milivoje Marković, Kornelije Kovač, Vojkan Borisavljević, Zoran Simjanović, braća Mladen i Predrag Vranešević te Boris Bizetić i Ksenija Zečević; autori anim. filmova Vera Vlajić, Veljko Bikić, Nikola Majdak, Ivo Kušanić, Dušan Petričić i Borislav Šajtinac.

U Srbiji postoje sljedeće kinemat. ustanove i udruženja (sa sjedištima mahom u Beogradu): Fakultet dramskih umetnosti (osnovan 1948. kao Akademija za pozorišnu umetnost), na kojem se školuju i kadrovi za film; Jugoslovenska kinoteka (osnovana 1949); Institut za film (nastao iz Centra za stručno obrazovanje filmskih kadrova, osnovanog 1960); Udruženje filmskih glumaca (80 članova); Poslovno udruženje organizacijâ za prikazivanje filmova, Beograd; Poslovno udruženje Jugoslavija film; Vojno-filmski centar Zastava film; Filmske novosti.

Distribucijom kao primarnom djelatnošću u Srbiji se bave 4 radne organizacije: Avala pro-film, Inex film, Morava film i Union film.

Razvitak kinematografije pratila je i film. izdavačka djelatnost. Nakon oslobnođenja u Srbiji se pojavilo 35 film. listova i časopisa, od kojih i nekoliko iznimno značajnih: »Film« (1946—49), prvi stručni časopis u novoj Jugoslaviji, »Film« (1950—52), »Književne novine — Film« (1955—58), »Film danas« (1958/59), »Filmske sveske« (od 1968) i »Filmograf« (od 1976). Najpoznatiji poslijeratni film. kritičari dnevnoga i periodičnog tiska su Milutin Čolić, Dragoslav Adamović, Mića Milošević, Vojin Vitezica, Aleksandar B. Kostić, Božidar Zečević, Nebojša Đukelić, Dragan Belić, Bogdan Kalafatović i dr. Kao film. publicisti osobit su ugled stekli Vicko Raspor, Branko Vučićević i Bogdan Tirnanić, zatim i Bora Ćosić, Žika Bogdanović, Aleksandar Antonić, Dušan Makavejev, Živojin Pavlović, Slobodan Novaković, Ranko Munitić, Tomislav Gavrić i Miroljub Vučković. U razdoblju 1945—80. u Srbiji je izdato 280 knjiga o filmu Odmah po oslobođenju pokrenuta je Filmska biblioteka, koja je — mada ne sustavno — izdala nekoliko desetaka film. publikacija. Tek 60-ih godina javlja se niz knjiga domaćih autora znatnijih pretenzija i dostignuća; na tom se polju svojim znanstvenim i teorijskim radom idvajaju Dušan Stojanović, Vlada Petrić, Bosa Slijepčević, Vladimir Pogačić (dugogodišnji direktor Jugoslovenske kinoteke), Petar Volk, Milan Ranković i Dejan Kosanović.

U Srbiji postoje sljedeće film. manifestacije: Međunarodni filmski festival — FEST u Beogradu, Međunarodni festival naučno-tehničkog filma u Beogradu, Slobodarske filmske svečanosti u Sopotu, Festival jugoslovenskog dokumentarnog i kratkometražnog filma u Beogradu, Festival filmskog scenarija u Vrnjačkoj Banji i Festival glumačkih ostvarenja — Filmski susreti u Nišu.

Za dostignuća na polju film. stvaralaštva dodjeljuje se u Srbiji više nagrada, od kojih je najznačajnija Oktobarska nagrada grada Beograda za najviše domete u umjetnosti i kulturi; dosadašnji dobitnici iz redova sineasta su: A. Petrović 1961, J. Živanović 1962, R. Marković 1963, Ž. Mitrović i A. Diklić 1964, P. Đorđević 1965, V. Slijepčević 1966, K. Škanata 1967, D. Makavejev 1968, P. Vuisić 1969, M. Dravić 1970, Ž. Pavlović 1971, B. Živojinović 1972, V. Gilić 1973, Z. Velimirović 1974, M. Milošević 1975, G. Paskaljević 1976, A. Ilić 1977, P. Golubović 1978, Lj. Samardžić 1979, S. Karanović 1980, S. Šijan 1981, G. Marković 1982, D. Janićijević 1983. i A. Đorđević 1984. Nekoliko film. radnika nagrađeno je i Sedmojulskom nagradom SR Srbije: A. Petrović 1967, P. Đorđević 1968, S. Jovanović 1973, S. Janković 1979, B. Živojinović i N. Jovičić 1981, B. Obradović 1982, M. Dravić i O. Marković 1983. te Lj. Samardžić i P. Lalović 1984.

U Srbiji je u posljednje vrijeme došlo do pada broja kino-dvorana i posjetilaca (problem je prikazivalačke mreže Srbije i to, što je većina kina — prvenstveno onih izvan Beograda — u lošem stanju, a to također predstavlja /indirektnu/ prepreku razvitku domaće film. proizvodnje). God. 1965. bilo je 334 kina sa 27 473 000 gledalaca, 1970 - 307 kina sa 19 202 000 gledalaca, a 1980 - 262 kina sa 18 683 000 gledalaca; u Beogradu pak, od 16 kina nakon rata, broj je 1965. porastao na 70, da bi 1980. spao na 52. Posljednjih se godina u Srbiji zapaža neprekidno smanjivanje broja gledalaca stranih filmova, dok broj gledalaca domaćih filmova postupno raste (1982 — 4 452 000).

Do 1983. u Srbiji su (uključujući i međurepubličke koprodukcije te one s inozemstvom) snimljena 2844 kratkometr. filma svih rodova i vrsta te 316 cjelovečernjih igr. filmova; same 1983. proizvedeno je 119 filmova (104 kratkometražna i 15 cjelovečernjih. God. 1982. djeluju 283 kina (1 na 17 034 stanovnika) s oko 93 000 sjedala; održano je oko 108 000 predstava sa 18 813 000 posjetilaca.

Mo. I.

 

Kosovo. Prije i nakon II svj. rata K. je najnerazvijenije područje Jugoslavije; teška ekon. situacija uvjetovala je i sporiju kinofikaciju i razvoj kinematografije, tako da je do prije petnaestak godina Pokrajina imala relativno malen broj kino-dvorana, u kojima se prikazivao veoma nekvalitetan program. Proizvodnje nije bilo, iako su se povremeno snimali filmovi kosovske tematike (npr. »Kapetan Leši«, 1960, Žike Mitrovića i »Vuk s Prokletija«, 1968, Mikija Stamenkovića). Dana 24. februara 1969. osnovana je Organizacija udruženog rada za proizvodnju i promet filmova Kosovafilm, sa sjedištem u Prištini. Poduzeće isprva usporedno razvija proizvodnju i promet filmova, a 1972. počinje se baviti i distribucijom. Stvoren je fundus od više od 60 filmova s oko 200 kopija, kojima se Kosovafilm svrstava u red solidnijih distributera u zemlji. U počecima djelovanja poduzeće je u proizvodnji sudjelovalo tek kao koproducent (zapravo, materijalni sudionik). Budući da u Pokrajini nisu postojale film. škole, nije bilo ni domaćih stručnih kadrova, pa su se prvi projekti realizirali uz pomoć film. radnikâ iz Beograda. Postupno, u dr. središtima počinju se školovati vlastiti umj. i teh. kadrovi, a u sâmoj Prištini se — pri Višoj pedagoškoj školi — otvara odjel za glumu, koji je ubrzo obrazovao veći broj nadarenih glumaca. Prvi školovani kadrovi u početku ne nalaze posla u projektima Kosovafilma, koje i dalje preferira suradnju s filmašima iz dr. sredina, tek postupno angažirajući vlastite proizvodne i umj. kapacitete. God. 1978. počinju pripreme za proizvodnju prvoga igr. filma posve oslonjenog o vlastite snage: 1979/80. Kosova film realizira čak 3 cjelovečernja igr. filma (1 s dovoljno materijala i za tv-seriju od 6 epizoda). Otada, poduzeće više nije tek anonimni sudionik u koprodukcijama, već nezavisan producent — plodniji u vlastitoj aktivnosti i ravnopravniji u suradnji s dr. kućama. Proizvodi kosovskog producenta počinju s uspjehom sudjelovati na domaćim i međunar. festivalima. Najveće uspjehe postižu upravo 3 prvosnimljena igr. filma: »Kad proljeće kasni« (1979) i »Bijeli tragovi« (1980) Ekrema Kryeziua te »Vjetar i hrast« (1979, i tv-serija) Besima Sahatçiua, koji 1983. režira i svoj drugi igr. film »Nabujala rijeka«. Više glumaca s Kosova (od kojih neki stalno djeluju u dr. sredinama) steklo je ugled u jugosl. razmjerima: Melihate Ajeti, Bekim Fehimu, Faruk Begolli, Istref Begolli, Abdurrahman Shala, Shani Pallaska, Xhevat Qena, Xhevat Qorraj, Avdush Hasani, Hadi Shehu i Enver Petrovci. Ističu se i sljedeći film. djelatnici: scenaristi Petrit Imami, Azem i Ymer Shkreli te Ramiz Kelmendi; snimatelji Rudolf Sopi i Afrim Spahiu; scenografi Shahin Kryeziu, Nuredin Loxha i Afrim Gora; skladatelji Rauf Dhomi i Bashkim Shehu; 1982. debitira i 3. redatelj igr. filma — Ismail Ymeri, a 1984. i 4 — Agim Sopi. God. 1982. na Kosovu postoje 34 kina (1 na 32 938 stanovnika — najslabija kinoficiranost u SFRJ) s oko 13 000 sjedala; održano je oko 16 000 predstava sa 3 343000 gledalaca.

Am. S.

 

Vojvodina. Prve kino-predstave na tlu Vojvodine održane su u Novom Sadu 7. novembra 1896, u Subotici 23. maja 1897. i u Vršcu 1. januara 1898; narednih godina održane su i u ostalim većim mjestima. Poč. XX st. u nekoliko se većih gradova otvaraju stalne kino-dvorane (Novi Sad, Subotica, Sombor), Značajnu kult. djelatnost filmovima i dijapozitivima obavlja budimpeštansko poduzeće Urania, čija filijala vrlo aktivno djeluje u Vojvodini (sa sjedištem u Novom Sadu, oslanjajući se o postojeći lokalni foto-klub). U razdoblju do I svj. rata, pioniri vojvođanskog filma — Aleksandar Lifka u Subotici, Ernest Bošnjak u Somboru (s vlastitim poduzećem Boer film) i Vladimir Totović u Novom Sadu — snimaju prve vojvođanske dokum. zapise i film. novosti (Totović 1915/16. snima čak i 2 igr. filma: »Spasilac« i »Lopov-detektiv«), pokušavajući — osim prikazivačke djelatnosti — stvoriti i proizvodnju domaćeg filma u Vojvodini; njihove inicijative, međutim, ostale su na nevelikom broju film. dokumenata (uz brojne neostvarene planove i ambicije). God. 1924—34. u Bečeju, a potom u Novom Sadu, djeluje poduzeće Titan film, vlasništvo fotografa Danila Jakšića, koji je proizvodio dokum., reklamne i namjenske filmove, a posjedovao je i vlastiti laboratorij za razvijanje filmova. Već 1925. osnovan je i prvi vojvođanski film. časopis — »Revija za pozorišnu i filmsku umetnost« iz Novog Sada (vlasnik i urednik Bogoljub Ivanović).

Već od pojave filma prikazivačka djelatnost u Vojvodini dobro je razvijena. Između dva rata V. je najbolje kinoficirano područje Jugoslavije, a slično stanje prikazivačke djelatnosti prisutno je i traje i u svim razdobljima poslijeratnog razvitka jugosl. kinematografije. Ipak, V. u to vrijeme ima neravnomjeran kinemat. razvoj, jer — osim razvijene prikazivalačke mreže — ne postoje i adekvatne proizvodne i distributerske djelatnosti (kao u dr. dijelovima i kult. središtima Jugoslavije). Statistika pokazuje da je 1976. na tlu Pokrajine radilo 245 kina (sa 9 621 000 gledalaca), 1979 — 220 kina (sa 8 601 000 gledalaca), a 1980 — 219 kina (sa 8 356 000 gledalaca).

Poslije oslobođenja bilo je više neuspjelih inicijativa da se i u Vojvodini pokrene profesionalna film. proizvodnja. Između 1945. i 1965. film. svjedočenja o Pokrajini uglavnom nalazimo u storijama »Filmskih novosti«, nekim dokum. i igr. filmovima vojvođanske tematike (proizvedenim, međutim, u dr. središtima) te u materijalima amat. kino-klubova. Uspješna inicijativa za kontinuiranu profesionalnu film. proizvodnju konačno je potekla iz redova uglednih kino-amatera produkcijske grupe Neoplanta iz Novog Sada: redatelji Branko Milošević i Petar Latinović sa snimateljem Slavujem Hadžićem već su poč. 60-ih godina radili dokum. filmove na vojvođanske teme za produkcijske kuće izvan Pokrajine. Dana 1. oktobra 1966, odlukom Skupštine SAP Vojvodine, osnovano je poduzeće Neoplanta film, koje se od sâmog osnutka počelo baviti proizvodnjom dokum. i igr. filmova, kao i dokumentacijskim zapisima iz života Pokrajine (i na jezicima narodnosti). U prvih 15 godina djelovanja, osim goleme dokumentacije, poduzeće je proizvelo 153 kratkometražna i 10 cjelovečernjih igr. filmova (osobito se ističu na festivalima u Puli nagrađivani »Doručak sa đavolom«, 1971, Miroslava Antića, »Parlog«, 1974, i »Trofej«, 1979, Károlya Vicseka /Karolja Vičeka/, te »Široko je lišće«, 1981, P. Latinovića). Najznačajniji rezultati ostvareni su u dokum. produkciji, za koju je osvojeno više domaćih i međunar. priznanja; najveći broj filmova tematski je okrenut problemima svoje sredine. Poč. 70-ih godina Neoplanta se jednostrano okreće socijalnokritičkome polit. filmu, za što doživljuje brojne zamjerke i društv. kritike, pa se u narednom razdoblju proizvodna orijentacija mijenja: uz aktualne društv. teme, njeguju se tradicije NOB-e i kult. baštine. Od 1973. u Pančevu djeluje još jedna proizvodna kuća, Pan film, izrasla iz djelatnosti amat. inicijativâ za bilježenjem značajnih događaja; danas djeluje u okviru Centra za kulturu »Olga Petrov«, a ukupno je proizvelo oko 30 dokum., 2 igr. i 4 anim. filma. Kao koproducent filmova javlja se i Tv Novi Sad.

Osim već spomenutih, od vojvođanskih film. stvaralaca posebno se ističu redatelj dokum. i igr. filmova Želimir Žilnik, redatelji dokum. filmova Branislav Obradović, Borislav Gvojić, Stevan Stanić, Prvoslav Marić, Petko Vojnić-Purčar, Radomir Subotić, Miodrag Zdravković, Zoran Predić i Đorđe Deđanski, redatelj dokum. filmova i snimatelj Dobri Janevski, redatelj dokum. i anim. filmova Nikola Majdak, majstori crt. filma Borislav Šajtinac, Zoran Jovanović, Stevan Živkov, Radivoje Ivanović i Nikola Rudić (potonja dvojica rade zajedno), scenaristi Miroslav Antić, Arsen Diklić, Draško Ređep i Ferenc Deák, snimatelji Branko Ivatović i Dušan Ninkov, kompozitori braća Mladen i Predrag Vranešević te film. kritičari i publicisti István Ladi i Miodrag Kujundžić. Brojni vojvođanski glumci djeluju prvenstveno u kinematografiji uže Srbije.

Osim razvijene kino-mreže i zanimljivih proizvodnih inicijativa, za Vojvodinu je karakteristična široka mreža amat. kino-klubova, a osobito školskih kino-klubova i sekcija, koji predstavljaju ne samo djelatnost, već i pokret (54 kino-kluba s oko 1500 članova, odn. oko 100 školskih sekcija s oko 3000 aktivne djece). V. organizira i značajne jugosl. i međunar. smotre amat. filma: međuklupski festival amat. filma u Somboru, tradic. festival 8mm filma Jugoslavije u Novom Sadu, festival amat. filma ŽISEL (na temu Život sela) u Omoljici, festival podunavskih zemalja u Somboru i reviju filmova pionira Jugoslavije. Značajna je manifestacija i Omladinski filmski forum u Subotici, svojevrsna uspješna film. tribina.

Amat filmu posvećena su jedina 2 film. lista pokrenuta u Vojvodini nakon oslobođenja: »Filmski bilten, amaterski filmski časopis«, osnovan 1963. u Beočinu, u izdanju Foto kino kluba »Beočin«, pod uredništvom Đure Konrada; »ŽISEL, glasilo kinoamatera«, osnovan 1972. u Omoljici, u izdanju Foto kino kluba »Omoljica«, pod uredništvom Ljubisava Milosavljevića.

God. 1977. osnovano poduzeće Zvezda film iz Novog Sada pokreće i prometnu djelatnost — distribuciju; na njegovoj se listi nalazi oko 70 domaćih i inozemnih filmova.

Društv. utjecaj i briga za razvitak kinemat. djelatnosti odvijaju se preko SlZ-a za kulturu, koji svake godine osigurava sredstva za unapređivanje svih oblika kinemat. djelatnosti te za izdavačku djelatnost u ovoj oblasti.

U razdoblju 1946—83. jugosl. proizvodne kuće realizirale su oko 300 kratkometr. i 20 igr. filmova u Vojvodini ili na teme neposredno vezane za život u Pokrajini; sâme 1983. snimljeno je 10 kratkometr. i 2 igr. filma.

God. 1982. u Vojvodini djeluje 207 kina (1 na 8466 stanovnika — najgušća kino-mreža u SFRJ) s oko 73 000 sjedala; održano je oko 69 000 predstava sa 9 908 000 posjetilaca (koji preferiraju domaće filmove).

Br. Mil.

 

LIT.: Le film yougoslasve. The Yugoslav Film. Il film jugoslavo. Der Jugoslawische Film, Zagreb 1949; F. Brenk, Oris zgodovine filma v Jugoslaviji — u: G. Sadoul, Zgodovina filma, Ljubljana 1960; F. Brenk, Aperçu de l’histoire du cinéma yougoslave, Ljubljana 1961; F. Brenk, Nacrt povijesti jugoslavenskog filma — u: G. Sadoul, Povijest filmske umjetnosti, Zagreb 1962; I. Rubanova, Kinoiskusstvo stran socializma, Moskva 1963; Cinéma yougoslave. Oeuvre slovene, Ljubljana 1964; S. Novaković, 20 godina jugoslovenskog filma, Beograd 1965; P. Volk, Balada o trubi i maglama — u: B. Belan, Sjaj i bijeda filma, Zagreb 1966; 20 godina jugoslovenskog filma 1945—1965, Beograd 1966; I. Anohin, Kinoiskusstvo Jugoslavii, Moskva 1966; M. Golubović, Studija o razvoju reproduktivne kinematografije u SR Srbiji, Beograd 1967; B. Slijepčević, Jugoslovenski film u inostranim časopisima 1947—1966. Bibliografija, Beograd 1968; D. Stojanović, Velika avantura filma, Beograd 1969; D. Kečkemet, Počeci kinematografije i filma u Dalmaciji (1897—1918), Split 1969; Prikaz stanja i problema u kinematografiji u SR Srbiji, Beograd, 1969; Razvoj kinofikacije u SR Sloveniji, Beograd 1969; M. Ilić (urednik), Filmografija jugoslovenskog filma 1945—1965, Beograd 1970; M. Ranković, Društvena kritika u savremenom jugslovenskom filmu, Beograd 1970; P. Volk, Estetika moderne animacije. Zagrebačka škola crtanog filma, Beograd 1970; M. Boglić (urednik), Almanac of Croatian Film 1966—1970, Zagreb 1971; M. Grčar, Jugoslovanski filmski junak 1947—1970 kot odraz sprememb v sistemu vrednot, Ljubljana 1971; A. Petrović, Novi film 1950—1965. Interpretacija jedne borbe. Predigra. Intimistički film (1 knjiga), Beograd 1971; M. Ilić (urednik), Kinematografija u Srbiji (godišnjaci 1969—1975), Beograd 1971—77; R. Holloway, Z Is for Zagreb, London/NewYork/New Brunswick 1972; J. Šakić/B. Milošević, Filmski katalog Vojvodine, Novi Sad 1973; P. Volk, Svedočenje. Hronika jugoslovenskog filma 1896—1945 (I deo), Beograd 1973; M. Ilić (urednik), Filmografija jugoslovenskog filma 1966—1970, Beograd 1974; N. Stojanović (urednik), 25 godina bosansko-hercegovačke kinematografije — u: »Sineast« br. 25/26, Sarajevo 1974; R. Munitić, Živjet će ovaj narod. Jugoslavenski film o revoluciji, Zagreb 1974; D. Stojanović, Sistematizacija teorije filma u svetu i u nas, Beograd/Zagreb 1974; P. Volk, Svedočenje. Hronika jugoslovenskog filma 1945—1970 (II deo), Beograd 1975; V. Gavrik (urednik), Jugoslovenska filmska scenografija 1945—1975, Beograd 1975; D. Kosanović, Uvod u proučavanje istorije jugoslovenskog filma, Beograd 1976; P. Volk, Izazov stvarnosti, Kragujevac 1976; P. Volk, Sazrevanje, Beograd 1976; R. Munitić, Te slatke filmske laže . . . , Beograd 1977; S. Ostojić, Rat, revolucija, ekran, Zagreb 1977; Građa za povijest hrvatske kulture. Zagrebački krug crtanog filma (I—III), Zagreb 1978; R. Munitić, 207 festivalskih dana u Puli 1954—1978, Pula 1978; R. Munitić, Obdobja jugoslovanskega filma, Ljubljana 1978; M. Ilić (urednik), Kinematografija u Srbiji — uporedo u SFRJ (godišnjaci 1976—1982), Beograd 1978—84; F. Brenk, Kratka zgodovina filma na Slovenskem, Ljubljana 1979; F. Hanžeković/S. Ostojić (urednici), Knjiga o filmu, Zagreb 1979; S. Ostojić, Lijepi gorki film, Zagreb 1979; R. Munitić, Kinematografska animacija u Jugoslaviji, Beograd 1979; S. Furlan/M. Ilić/Lj. Milenković-Tatić, Jugoslovenska filmska literatura 1945—1979, Ljubljana 1980; M. Ilić (urednik), Filmografija jugoslovenskog filma 1971—1975, Beograd 1980; M. Ilić (urednik), Filmografija jugoslovenskog filma 1976—1980, Beograd 1982; Kinematografija u Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini 1896—1918, Beograd 1982; P. Volk, Savremeni jugoslovenski film, Beograd 1983; I. Škrabalo, Između publike i države (Povijest hrvatske kinematografije 1896—1980), Zagreb 1984; P. Volk, Istorija jugoslovenskog filma 1896—1982, Beograd 1984.